«УЗДЕНОВ СЛОВО СЛОВНО нить. КЪАРАЧАЙ ИЛМУ-ТИНТИУ ИНСТИТУТ «АЛАН ЭРМИТАЖ» ТАРИХ-МАДАНИЯТ ДЖАМАГЬАТ ЁЗДЕНЛЕНИ Абугалий СЁЗ - ХАЛЫ КИБИКДИ. МОСКВА СТАВРОПОЛЬ Б Б К 84(2Рос=К ара) У 34 ДЖУУАБЛЫ ...»

СЕЗХАЛЫ КИБИКДИ.. .

Абу галий

УЗДЕНОВ

СЛОВО СЛОВНО

нить.. .

КЪАРАЧАЙ ИЛМУ-ТИНТИУ ИНСТИТУТ

«АЛАН ЭРМИТАЖ» ТАРИХ-МАДАНИЯТ ДЖАМАГЬАТ

ЁЗДЕНЛЕНИ Абугалий

СЁЗ - ХАЛЫ КИБИКДИ .

МОСКВА

СТАВРОПОЛЬ

Б Б К 84(2Рос=К ара) У 34

ДЖУУАБЛЫ РЕДАКТОР

Шамашаны И.М., тарих илмуланы кандидаты, ХАТА-ны академиги .

Джууаблы редакторну орунбасары Алийлени Къ-М.И., КъЧР-ни маданиятыны махтаулу къуллукъчусу, РТИА-ны академиги Консулътантла Биттирлени Т.Ш., филология илмуланы доктору Ортабайланы Р.А-К., филология илмуланы кандидаты, ХАТА-ны академиги, КъЧР-ни илмуларыны махтаулу къуллукъчусу Редакцион кенгеш Батчаланы Ш.М., тарих илмуланы кандидаты Бегеулланы P.M., тарих илмуланы кандидаты, доцент Боташланы З.Б., искусствоведениени кандидаты Ижаланы М.М., илму къуллукъчу Кипкелени З.Б., тарих илмуланы кандидаты Хатуланы Р.Т., тарих илмуланы кандидаты, РМ А-ны академиги Эрикгенлени Ф.П., филология илмуланы кандидаты Ёзденлени Абугалий У 34 Сёз — халы кибикди... — М.: Илекса; Ставрополь: Сервисшкола, 2004. — 264 с .

ISBN 5-93078-272-5 ББК 84(2Рос=Кара) Китабны *Перспектива» Къарачай- Черкес региона.п сууаблыкъ фонд Сары-Тюз элни 80-джыллыгъына атаб чыгъарады .

Баш спонсор ООО *Узден» (Москва ш.) © КъИТИ, 2004 © Илекса, 2004 © Сервисшкола, 2004 ISBN 5-93078-272-5

КАРАЧАЕВСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ

ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОЕ ОБЩЕСТВО «АЛАНСКИЙ ЭРМИТАЖ»

Абугалий УЗДЕНОВ СЛОВО - СЛОВНО НИТЬ .

МОСКВА

СТАВРОПОЛЬ

Б Б К 84(2Рос=К ара) У 34 Ответственный редактор Кандидат исторических наук, академик МТА И. М. Шаманов Заместитель ответственного редактора Заслуженный работник культуры КЧР, академик РАЕН К-М. И. Алиев Консультанты Доктор филологических наук Т.Ш. Биттирова Кандидат филологических наук, академик МТА, заслуженный работник науки КЧР Р.А-

–  –  –

«Белгили джырчыбыз, сарытюзчю къартны Ёзден улу Абугалий­ ни кёчгюнчюлюкге этген кюуюнден сора джыры болмай къалса да, аны аты халкъны арасында айтылгъанлай турлукъ эди — кюую аллай бир белгилиди, багъалыды. Кюуню сёзлерин ангыламай тынгыласанг да, макъамыны мыдахлыгъындан, анда бир кечимсиз къыйынлыкъны юсюнден айтылгъанын сезерикди. Кюулени барысыны да макъамлары мыдахды, алай а Абугалий кесиникине тансыкълыкъ сезими, таралыууну, мугурлукъну, умутну, джылауну сыйындыргъанды» .

Байрамукыаны Фатима, «Бушуу китаб», 1997 дж .

«Мени аллыма узун сюекли, субай къарт чыкъды. Къараб кёргенлей огьуна джюрегим илешди: бир къууатлы, бир чырайлы адам .

«Хош кел, къызым!» — деб ышарыб къолуму тутду. Сексан юч джылында дженгил, джангы джетген джашча, ариу атлай, кесине сейирсиндирди. Ёмюрю хоншу болуб джашагъанча сёлешиб башлады мени бла .

Ариу ауазы бла джырлаб тебресе Абугалий, джырны магьанасы н, аны к ю ч ю н -бол ум ун, кескин ангылатханы бла бирге джыр къозгъагъан сезимлеринги да эслетеди. Абугалий кеси да бир тукъум бир таб, джюрегинге джау джагьылгъанча алай джырлайды .

Абугалий сюйюб джырлаучу «Айджаякъ» - кеси башына бир поэмады, сау бир ёмюрдю, бир дунияды. Терен суратлау сыфатла, философия оюмла, сюймекликден инджилиу, къайгъырыу, кюусюнюу танылады. Джарыкъ ауаз мыдах ауазны бёле, ызына айлана да анга кесин хорлата, адамны сезимини тюрлюлюгюн, теренлигин кёргюзеди» .

Ортабайланы Римма, «Къара сууну къатында» китаб .

Черкесск, 1988 дж .

«Абугалий «Хасауканы» джырын джырлагъанлай, хоншу-тийреден да келиб, кими эшик юсюнде, бирсилери да коридорда тохтаб, джыргъа тынгылай эдиле. Халкъны алай тынгылагъанына джыр бютюн да эртдегили, бушуулу, джигит ауазлы эшитиледи .

Хасаука уруш тынгылагъанланы кёз алларында бара тургьанча, анда уруш этгенле кимини эри, кимини да къарнашы, джашы кибик, бир солуулу, бир иннетли болуб къалгьандыла. Джокъ эди бу джырдан кючлю, джюреклени бу джырдан къаты бирикдирирге кюч!. .

Джыр бошалды. Эжиу, батыр къарачайлыла тёкген таза къан чаууллагьа илтирлеге джутулгъанча, адамлзны джюреклерине сингиб, кесек турду. Бир минутха, сау дунияны барыууна, бир алам иойю б, бирси алам туугьунчу Абугалийни юйю Хасаука таулары болуб, ата джуртлары ючюн сермешген батыр аскерчилени ажымлы, сыйлы, шейит ёлюклери аны эшитген джюреклени къан тамырлары буууб, узакъ тарихни джууукъ къыйынлыгьы, ачылыгъы, баям, кёллерин такъыр этди» .

Тёппеланы Алим, «Минги Тау» журнал, Нальчик ш., 1987 дж .

«Сагьыш этигиз, Багъыр улу Къасботну, Къалай улу Аппаны кёрген, эшитген, аладан джыргъа юреннген къарт бюгюн бизни тин байлыгъыбызны алтын бюртюгюн тас этмей турады. Джюз джылгъа джууукълашхан Абугалийни бизге аны хапарларын, джырларын китаб этиб къолубузгъа тутдургьан юйдегисине бюсюреу этерчады» .

Кипкеланы Зарема, Тарих илмуланы кандидаты .

1-чи башы

ТАУРУХЛА, АЙТЫУЛА

КЪАРАШАУАЙ Абук-Къабакъны башында да, Мара ёзенинде да кёб джюрюгенди Кьарашауай деген нарт. Къабартыда бир къыз кесин ёчге садгъанды деб эшитеди да ары барады.

Кедиб къаласыны тюбюнден:

«Эй!» - деб къычыргъанында, бир ариу къыз къаланы башындан:

— Не дейсе, ашхы улан? — деб соруулайды .

— Мен санга келгенме! Айтырынг, этдирлигинг неди? - дейди Къарашауай .

—Да, 100 къазыкъ чанчдыргьан эдим да, адам башлагьа деб, биринден къалгъанын толтургъанма кесинги тыйялмай эсенг - тынч этейим. Анга да сеникин чанчайым!

— Не башымы кесиб бош кьазыкъгъа чанчарса, не келирсе - айт не этерикме?!

— Аллай соруу барды: эмеген ханнга не этгенди, хан эмегеннге не этгенди, ханны къатыны ханнга не этгенди, деб. Аны билиб келгеннге барлыкъма .

Унутма, бир къазыкъ бош турады!

Болджал да салыб Къарашауайны ашырады. Нарт, келиб-келиб, джети джол айырылгъан джерде тохтайды. Алты джолда адам джюрюген ызла, бир джолда уа чыртда ыз джокь. Къарашауай, менден сора да бу джоллада кёб айланнгандыла, андан эсе муну бла кетейим, деб киши джюрюмеген джол бла атланады. Барыб-барыб джер джамай тургъан бир эмеген къатыннга тюбейди .

— Ой, анай, анай!

— Ой, балай, балай!

— Дженгил балай дединг, ансы мен санга этерни билир эдим!

— Дженгил анай дединг, ансы мен санга этерни билир эдим! — деб, айтышадыла, саламлашадыла .

— Ашхы улан, эмегенлени джоллары бла не айланаса, не излейсе? — дейди эмеген къатын .

— Сен а бу джерни нек джамайса? — деб сорады нарт да .

Джашым джылкъы сюрюрге кетген эди да, тайлары чунгурлагьа кетиб ёлмесинле деб, аны ючюн толтура турама. Сен а не айланаса?

Къарашауай хапарын-джумушун айтады, билемисе деб, болушлукъ излейди .

— Арлакъда мени уллу эгечим джашайды, анга бир барчы,— дей­ ди эмеген къатын .

Къарашауай анга барса, ол да джер джамай тура. Аны бла да айтышыб, сорлугъун, билирин айтды. Ол да, мени уллу эгечим арлакъда джашайды, ол билирге керекди деб, нартны ашырады .

Къарашауай барыб-барыб, энтда джер джамай тургъан бир эмеген къатыннга тюбейди .

— Ой, анай, анай!

— Ой, балай, балай!

— Дженгил балай дединг, ансы мен санга этерни билир эдим!

— Дженгил анай дединг, ансы мен санга этерни билир эдим! — деб айтышадыла, саламлашадыла .

— Ашхы улан, эмегенлени джоллары бла не айланаса, не излейсе? — дейди эмеген къатын .

— Сен а бу джерни нек джамайса? — деб сорады нарт да .

— Джашым джылкъы сюрюрге кетген эди да, тайлары чунгурлагъа кетиб ёлмесинле, деб аны ючюн толтура турама. Сен а не айланаса?

— Бир къыз кесин ёчге салгъанды, быллай соруулары бла: эмеген ханнга не этгенди, хан эмегеннге не этгенди, ханны къатыны ханнга не этгенди, — деб. Энди, анай, эшитгенинг— билгенинг, деб сизге узакъдан джолоучу болуб келеме .

Сора эмеген къатын:

— A-а ол болур. Кел, ашхы улан, кёргюзейим, - деб бир сыртха чыгъарады. Узакъда бир агъаргъанны кёргюзеди .

— Ма ол ханны къаласыды — анга бар, сен излеген олду, балай .

Къарашауай эмеген къатыннга билген иги сёзюн айтыб, кетеди .

Нарт барыб-барыб бир заманда къалагьа джетиб, хан бла саламлашады. Хапарын-джумушун айтады .

— Хы-ы, ол ол болур. Ичкери кел, айтырма, — дейди хан. Хан нартны сыйлайды, ашатады, ичиреди. Хапарын да айтады .

— Мени малым да, къошум да, элим да кёбдю да, алагьа айланыргъа кетсем, 2-3 айдан бир келеме. Бир джолда энтда тышына барыргъа хазырлана тургъанлайыма, къатынымы джумушчусу: «Хан, сен кетесе, келесе, сен кетсенг, сени къатынынг не этеди...» — деб къатым бла ётюб кетеди. Бу былай нек айтды деб, кете барыб, ызыма кьайтама. Атымы ташада кьоюб, кесим да джашыртын келиб къалама, кьарайма. Бир заманда къатыным къаланы тюбюнден беш башлы бир эмегенни чыгъарыб, терек бачхама сингедиле, ойнайдыла, кюледиле, джагъалашадыла. Ингир ала къалагьа киредиле, мен да — ызларындан. Ашаб, ичиб, биягъынлай кюлюб, ойнаб, сора экиси да мени орнумда джатадыла. Мен да танга дери эшик юсюн сакълаб турдум. Эртденбла эмеген чыгъа келиб, мени эслеб, атады юсюме мыллыгын, алай а хазыр этиб тургьан уллу бычагъым бла сермеб эки башын тюшюреме. Ол да къаланы башындан тюбюне секириб, къутулуб кетеди... Энди, ашхы улан, аны киши билмейди, мен болмасам .

Эмеген ол соруула бериб халкъны артын этиб баргъан къызда болуб, анга айтыб мен санга айтханны — аны бла къыз кесин ёчге сала турады. Ансы къайдан эшитди къыз? Анда изле эмегенни .

Эшикден бир тиширыу киреди да саханда хант алыб, хан анга:

— Итлеге да аш бер! - дейди .

Бир кесекден билямукъ къайнатыб чыгъарыб итлени алларына салады.

Хан-айтады:

— Кесинг да биргелерине аша! — деб .

Нарт сейирсинген болур эди, ол заманда къонакъбай айтады:

— Бу тиширыу ма ол эмеген бла айланнган къатынымды. Ёлтюрюб къойсам, дженгил огъунакъ ёлюб къаллыкъды, джашауу уа былайды. Башха къатын да алгъанма.. .

Энди, ашхы улан, сен былай эт. Ол элге бар да, къызгъа элинги джый хапар айтырыкьма де. Ол заманда къаланы тёгерегин кючлю сакълат да, къызгъа эмегенни бери чыгъар де да, къадал. Унамаса, къаланы тюбюнде джер юйлери болады кёб джоллары бла — меники да алай ишленнгенди, ары кириб кет да табыб, сюрюб тышына чыгъар. Сора ур да къалгъан башларын да тюшюр .

Къарашауай-нарт ханнга ашхылыкъ, игилик тилеб, бел уруб, ызына айланады .

...Келиб къыз болгъан къалада сюеледи. Къыз да къайтханын кёрюб туруб:

— Не, хазырмыса, башынгы алдырыргъа, мени къазыгъым бошду алкъын! — деб юоледи .

Нарт джууаб да этмей:

— Элинги джый, ариу къыз, айтырым барды! — дейди. Къыз элни адамын бир джерге джыйдыртады. Къарашауай да джигит джашланы бир талайын кьаланы тёгерегин сакълатыб, кьуршоугъа алдырады .

— А энди, ариу къыз, сорууларынга джууаб бериб тебрейме .

Чыгъар бери эмегенни!

— Не эм е^нни чыгьарлыкьма, мында болса, нек излейме сора.. .

Къарашауай, къамасын да къолуна алыб, кьаланы тюбюне кириб кетиб, кёб да турмай аллына эмегенни сюреди да келеди .

— Эмеген кеси айтыргъа тартынныкъ болур эмеген ханнга не этгенин, хан эмегеннге не этгенин, ханны кьатыны да ханнга не этгенин мен айтайым, тынгылагъыз! — деб Къарашауай, айланыб кёрген-эшитгенин, соргъан-билгенин айтады. Сора хапарын бошаб, уруб эмегенни къалгъан юч башын да тюшюреди. Сора кьызны да алыб джуртуна къайтады .

Биз аны кёрмеген кибик, ауруу, талау сынамайыкь, кёрмеик!. .

ЧОМАРТ Эртде-эртде бир хан болгъанды, ол ХАН хар кюн сайын садакъачыгъа юч алтын бериб тургъанды.

Кюнлени биринде хан:

- Менден чомарт хан болурму, — хар Аллахны кюнюне юч алтын береме, — деб махтаннганды. Ол заманда ханны уазири айтханды:

- Бир кьралда, алайда-алайда бир хан барды, ол кюн сайын садакъачылагьа джюз алтын береди, — деб .

- Ол алай эсе, — дегенди хан, — мен ханлыгъымы санга къоярма, алай тюл эсе уа башынгы джоярма, — деб хан узакъ джолгъа тебрегенди .

Барыб-барыб юч джыллыкь джолда уазири айтхан къралгьа джетеди. Алайда хан садакъачыча кийиниб, факъыр болуб, алайыны ханыны кьаласына кириб, бир алтын алыб чыгъады. Сора тюрлютюрлю зыккыл кийимлеге бёлениб, бир джаш, бир къарт, бир сокъур, бирде уа асхакъ болуб, хаман къалагьа кирирге къалыб, джюз алтынны алыб да чыгъады, ханны адамлары муну тутхан да этиб, чомарт ханны аллына сюейдиле .

— Сен джюз тюрлю кийиниб, менден алтын тилеб тургъанлыкъгьа, бир адам болгьанынгы билген эдик. Сен не адамса, не излейсе?

— деб сорады чомарт хан. Сора джолоучу болуб айланнган хан хапарын айтады .

— Мен да ханма. Садакъачылагьа кюнюне юч алтын бере эдим да, аны уллу чомартлыкъгьа санаб махтанама да, уазирим, огьай, сенден да чомарт хан барды, ол кюнюне джюз алтын береди дегенинде, аны билирге келгенме. Энди билдим керти да чомарт хан болгъанынгы,- Тегеран, быллай бир алтынны къайдан табыб бериб тураса кюн сайын, — аны айтсанг кетер эдим джуртума .

— Мен санга ол алтынны къайдан чыкъгъанын айтырма, сен ол джерде, ол къралда бир адам барды, кеси да азанчыды. Ол кюнлерин кёбюсюне уллу межгитни минарасында ётдюреди, узакъ болмай юйюне ашаргъа барса, тогъуз-он кере секириб ёрге туруб, терезеден минарагьа юьараб, ызына олтурады. Ол адам алай этиб нек турады — аны билиб келсенг, - дейди чомарт хан .

Бу хан да джолгьа чыгъыб, барыб-барыб, юч джылгъа ол къралгъа джетеди. Ол азанчыгъа тюбеб, аннга къонакъбай болады. Ушхууур салыныб, ашай тебрегенлей, азанчы секириб туруб, терезеден минарагьа къараб, ызына олтурады. Алай бла ол терезеден минарагьа талай кере къарайды .

Сора хан сорады, былай этиб нек тураса деб .

— Мен санга, - дейди азанчы, - аны айтырма, сен ол къралда, ол шахарда бир адам барды. Ол эртденден ингирге дери базарда садакъа джыйыб турады да, сора мени башыма ургъаннга бу ачханы береме деб къычырыб, кимге болса да башын тюйдюрюб, сау кюнню джыйгъан ачхасын ол ургъаннга бериб кетеди. Ол адам алай нек этеди, аны билиб келсенг .

Хан энтда барыб-барыб, ючджыллыкъ джолда азанчы айтхан къралгъа джетеди, шахарда базаргьа киреди. Бир адам садакъа джый­ ыб айланады, хан да, аны кёзден ташайтмай, ызындан айланады .

Сора базар джабылыр заманда ол адам:

— Мени башыма ургъаннга джыйгъан ачхамы берликме! — деб къычырады. Биреулен башына урады да, ачхасын алыб кетеди. Сора хан ол насыбсыз адамгъа барыб саламлашады, танышады, хапарын башдан-аякъ айтады .

— Мен алай нек этгеними айтырма, сен ол къралда, ол шахарда бир тюкенчи барды. Ол ингирге дери тюшген ачханы бир бёлегин бир д ж а н ы н а салыб кюйдюрюб къояды, аны билиб келсенг, - дейди бу да .

Биягьы хан, биягъы узакъ джолгьа атланады. Келиб-келиб юч джылдан тюкенчи болгьан къралгъа джетеди. Хан аны марлайды да, кертиси бла да ингир болгьанлай, ол адам сау бир бёлегине от салыб кюйдюреди. Ол заманда хан сорады ткженчиге былай нек этесе, узакъ джерден хапарынгы эшитиб келгенме, бир айт, деб .

Тюкенчи ханны юйюне чакъырыб, къонакъбайлыкъ этеди .

Сора алай айтады:

— Мен аны алай нек этгеними айтырма, сен ол кьралда, ол элде бир адам кийиклеге къошулуб кийик болуб айланады, ол не адамды — аны билиб келсенг, -деб .

Ханыбыз биягъынлай барыб-барыб, ючджыллыкъ джолну джюрюб, тюкенчи айтхан къралгъа келеди. Анда хар кимге соруб, кийикле бла айланнган адамны джюрюучю джерине барады. Тауда, сыртда, сууда, агьачда излей кетиб, узакъда кийикле бла къатыш адамгъа ушаш бир затны эслейди. Хан джууукъдан-джууукъ келиб башласа, ол адам, кийиклеге къошулуб, кьачыб тебрейди.

Сора хан туурагъа чыгьыб:

— Ай, Аллахны кьулу эсенг," алай тохта, марджа! Джерни этегинден джолоучу болуб келгенме санга бир затны сорургьа, кьоркъма, хаталы адам тюлме! —деб кьычырады. Ол заманда кийиклеге къошу­ луб айланнган адам туракьлайды, хан да ариу айта, къатына джууукълашыб саламлашады, ызы бла талай джылны айланнган хапарын айтады, мындан да былай этиб нек айланаса деб сорады. Сора ол адам, кьалгъанлача ханнга джумуш айтмай, хапарын айтады .

- Ёмюрюмю къабакь тууарны кютюб джашагъанма. Бир джыл джел, боран, тубан келиб, уллу джангур джаууб, аллымда айландыргъан элни малын ырхы алыб кетиб, кесим кючден сау кьалама .

Андан бери юйюмдён-юйдегимден, джуртумдан айырылыб, кьоркъгъандан кийиклеге къошулуб айланама талай джылны .

Былайда хан къоймайды, мен кишиге тийдирмезме, кел, деб ол джарлы адамны элине-джуртуна алыб барады .

- Бу адамгъа, тилейме, тиймегиз. Кийик болуб айланнганы энди мынга боллукъду деб, ариу айтыб, джарашдырады джамагъаты бла .

Аны бла хан ызына къайтады. Келиб-келиб, тюкенчи болгьан шахаргъа джетеди да, аны юйюне кьонакъ болуб тюшеди, хапарын айтады, кийиклеге бир адам нек къошулуб айланнганыны юсюнден. Энди сен айт, ингирде ачханы бир кесеклерин нек кюйдюресе деб тюкенчиден тилейди .

- Хар эртден сайын кеси-кесиме ант этиб барама тюкеннге, бир адамны алдамазгъа, бир адамдан бир шай чакълы джукъ алмазгьа деб. Сора сатыу этиб башлагьанлайыма, малкёзлюгюм хорлаб, базман бла, къайдам, башха хыйлалыкъла бла алдаб, хайыр тюшюрюб ингирге алай джетеме. Сора нек этдим былай, манга меники джетмеймиди деб, къыйналыб, ол харам ачханы аны ючюн кюйдюреме, — дейди тюкенчи. Бир-эки юонню хан алайда къонакъ болуб, ызына атланады .

Келиб-келиб, базарда сау юонню садакъа джыйыб, ингирде уа мени башыма ургьаннга бу ачханы берликме дегенни шахарына джетеди, ол адамны юйюне къонакъ болады. Хан айланыб, билиб келген затларын айтады, сен айт башынгы нек тюйдюресе деб сорады .

- Мен джолоучу болуб, джаяулай джуртума къайтыб келе, отуз тюени бир-бирине тагъыб биреулен джетеди. Къайры бараса, мени да ала барсанг а дегенимде, ол адам мени биргесине алды, тюелени бирине миндирди. Барыб-барыб, сора джолдан былай сол джанына джанлаб, бир таб джерде тюелени бошлаб, солургъа киришебиз .

Сора тюелени иеси аятюлюорсюнню окъуб тебрейди, кёб окъуйду .

Джерни джарыб сора бир джин къыз чыгьады, джылаб, кьычырыкь этиб башлайды:

- Аллах ючюн, къой мени, ёлтюрме, къаллай бир алтын дей эсенг да берейим, тилейме! - деб . Манга чырт ауузунгдан сёз чыгъарма дегенди да ол адам, турама тынгылаб. Тюелени иеси джин къызны тилеклерине къулагъын иймей, аятюлкюрсюнню окъуйду, бир кесекден а къыз джанды ёртен болуб. Джин къыз­ ны чыкъгъан тешигине экибиз да киребиз. Кирсек - къуру ал­ тын, накъут-налмаз хазна. Ташыб, аладан отуз тюени уллу аргмакъларын толтурабыз, ол адам бир кюбюрчекчикни биргесине алады. Алайдан кериуаныбыз барыб-барыб, мени джуртума джетген джерде тохтайды .

- Да, ашхы улан, — дейди тюелени иеси, — бир тюени джюгю бла ала бар, разы да бол, кишиге да джукъ айтма .

Мен тынгылайма .

- Азсыннганмы этесе? Эки тюени ал .

Мен энтда тынгылайма .

- Юч тюени ал!

Тынгылайма. Алай эт да бар, алай эт да бар, эм ахырында:

- Отуз тюени да ал! - дейди джолоучу нёгерим .

- Кюбюрчекни бер, - дейме, аллында аннга кёзюм къарагъанды да .

- Сен ол кюбюрчекникни джараталлыкъ, хайырланаллыкъ тюлсе. Мен ёмюрюм, муну ючюн кюрешиб айланама джинле бла, не зат бол десенг, кюбюрчекчик аны болады, сен аны туталлыкъ тюлсе .

Бир тюе алтын болмаймыды? Эки тюе алтын болмаймыды?... Отуз тюе алтын болмаймыды?

Тынгылайма. Сора тюелени иеси кюбюрчекчикни ичинден бир къамчини алыб, мени урду да, неми да билмей ауама. Къачан эс джыйгъан эдим, къайдам, кёзлерими ачсам ол адам да джокъ, тюеле да джокъ, кюбюрчекчик да джокъ. Алай джатыб къымылдамай тургъанлайыма, джолоучула юсюме келиб къалыб, юйюме келтиредиле. Энди сау кюнню садакъа джыйыб, ингирде башыма ургъан­ нга ачханы береме дегеним да аны ючюндю: бир тюе алтын болмай­ мыды, эки тюе алтын болмаймыды, къуругьан баш, юч тюе алтын болмаймыды тели баш, отуз тюе алтын болмаймыды деб .

Хан алайдан да кетиб, келиб-келиб, азанчыны къралына джете­ ди, аннга тюбеб хапарын айтады, башын тюйдюрюб ачхасын нек бергенини юсюнден. Сора азанчы кесини хапарын башлайды .

- Бир кюн эртден намазгъа азан къычырыргъа кечигибми къалдым экен деб, сескекли уяныб, туруб эшикге чыкъсам, бир джабалакъ къар да джауа, бир ариу акъ къуш да минарагьа къонуб тура эди. Ол къушну ариулугъуна сейирсиннгенден, къысыла барыб, аягъындан тутама. Олсагьатлай къуш, мени да алыб, кёкге учады, кёзлеринги джаб дейди да, кёзлерими джабама. Бир кюн бла бир кечени барыб турдукъ да, танг атаргьа бир элни къыйырына тюшюрюб мени, кеси учуб кетеди къуш. Ол элде юч джылны турдум, юьараул болуб ишледим. Бир джолда ол джерлени ханыны къызы адамлары бла эриккенлик этиб, айлана баргъан джеринде тас бола­ ды. Излейдиле — табмайдыла. Юч джылдан сора мен айлана барыб, бир-бирлерине къараб тургъан эки тёбе барды - алайгъа келеме .

Сора бир тёбени ичинден бир эмеген ханны къызыны къолундан тутуб чыгъыб, арлакъда тёбени ичине кирди. Мен да барыб тынгы­ лайма.

Эмеген:

- Разымыса манга келирге? — деб сорады ханны къызына. Къыз тынгылайды, эмеген аны джаягъына уруб, биягъынлай къолундан тутуб барыб, чыкъгъан тёбелерине кириб кетеди .

Мен ханнга барыб айтама, быллай бир сауут да, аскер да бер къызынгы алыб келейим деб. Хан, айтханымы этиб, сауут-саба бе­ риб, биргеме аскерчик да къошуб иеди. Барыб эмегенни сакълайбыз. Къыз биягъынлай огъай деб, эмеген да аны джаягъына уруб, ачыкъ джерге чыкъгьанлай, бирден атыб эмегенни ёлтюребиз. Аны бла къызны алыб келебиз да, талай заманны къууанч баргьанлай турду. Алай а бир талай юонден сёз чыкъды, бу тыш адам къызны кеси урлаб бергенди эмегеннге деб. Манга сюд этедиле да, тёре ёлюмге деб буюрады. Асмакъгъа асаргъа тебрегенлейлерине, шо, намаз этиб алайым деб тилейме. Эт, къыйынлы, эт, дейдиле. Намаз этиб бошаб, мен къолларымы кёкге узатыб, я, мени джаратхан Уллу Ал­ лах, сенден тилейме, мени былайгъа алыб келтирген къушну энтда бир келтир былайгъа деб. Олсагьатлай ариу акъ къуш джетиб, мени баш джанымдан туракълагъанлай, сермеб аякъларындан тутама, ол да кёкге чыгъады. Биягъынлай кёзлеринги джаб, дейди къуш, мен джабама. Аны бла элиме алыб келиб, къоюб кетеди. Ол къушну ариулугъу, манга этген игилиги, энтда келиб, мен кёрмей кетиб къалыр да, деб, аны ючюн джюрегим тынгысыз болуб джашайма андан бери, аны ючюн чыгъыб къараб турама хаман минарагьа .

Азанчы хапарын бошагьанлай, хан ызына, чомарт ханнга, кетеди .

Аннга де кёргенин, эшитгенин айтады .

— Энди сен айт, бу сансыз, санаусуз алтынны къайдан табыб.бериб тураса дунияны факъырына, — деб сорады хан .

— Мени юч къарнашым бар эди, -деб башлайды чомарт хан ха­ парын. — Ала эмегенле бла юорешиб ёлгендиле бу къаланы сыйырабыз деб. Бу къаланы тюбю алтын ёзекди — къаллай бир керек эсе да ал. Мен кесим да эркиши тюлме... къызма. Къарнашларымы къанын алалсам деб, аланы кийимлерин кийиб, сауутларын тагъыб, эмегенлени ёлтюреме, былайда хан болама. Мени тиширыу болгъанымы киши билмей эди, санга айтдым, - мени алмасанг болмайды, дейди чомарт хан .

— Джуртума барыб, ханлыгъымы уазириме къоюб къайытайым,

-деб кетиб, хан ызына кьайтыб келиб, чомарт хан къызны алады.. .

Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау кёрмейик!

ЮЧ БЁРЮ Бир сюрюучюге юч бёрю келиб, ачдан ёлебиз, бир кьой бер, дейдиле .

— Мени малларым тюлдюле, ханныкъыладыла, — бераллыкъ тюлме. Бир къоюм барды да, аны алыгьыз, — дейди къойчу .

— Огъай, — дейдиле бёрюле, - биз сени джангыз кьоюнгу алыргъа келмегенбиз, ханныкъыладан бер .

— Бермейме, кетигиз, хан урушурукъду, ёлтюрлюкдю .

— Бар, сор да кел ханнга, биз маллагьа къараб турлукъбуз, — деб къоймайдыла бёрюле .

— Мен кетсем, сиз сюрюуню къырыб къоярыкъсыз, — дейди джарлы къойчу .

— Ант этебиз, сен келгинчи къойлагьа тиймей, алларын тыйыб турургъа. Сора бёрюле ант этедиле. Бир бёрю былай айтыб ант эт­ генди:

— Сен къайтхынчы мен къойлагьа тийсем, къонакъ келиб, анга аш-суу салыб, ашай тургъанлай, ушхууурну къонакъдан алгъа къойгъан къонакъбайны иманы болсун ийманым, — деб. Энди къалгъан эки бёрю да биз билген, эте келген адетледен айтыб ант этгендиле унутханма да къойгъанма, сен айт, айт деб тургъанлыкъгъа, айхай, айтханынгы магьанасы болмайды унутсанг .

Джюзге атлагъан къартдан не излейсе... Хы, ол эки бёрю да, адам оюм этерча антла этедиле да, къойчу ханнга келиб, былай-былай юч бёрю келиб, ачдан ёлебиз кьой бер деб къоймайдыла, мени джангыз къоюму ашаргьа унамайдыла, ханныкъыладан бер деб, кеслери да сенден эркинлик алыб кел деб ийгендиле, мен къайтхынчы къойлагьа тиймезге деб, быллай-быллай антла этдиле деб. Хан, была бёрюле болмай, бир ишексиз, мени сынай келген тыш затла болурла деб, былай айтханды:

— Къаллай бир къой керек эсе да, аллай бир алсынла дейди де да бар! - деб сюрюучюсюн ашырады. Ол къайтыб келсе, бёрюле къойлагьа тиймей, сюрюуню тёгерегин алыб тура. Къойчу хан айтханны былагьа айтады, къаллай бир къой керек эсе да алыгьыз дейди хан деб .

— Аллах берекетине берекет къошсун, къоюна къой къошсун, насыбына насыб къошсун! - деб бёрюле тас болуб къалгъандыла .

Ала ханны чомартлыгьын сынай келген, бёрю сыфатха кириб, мёлекле болгъандыла .

АЙМУШ Орамда къой кирлени къойла этиб (1-чи версия) ойнай тургъан джашчыкъны кёрюб, озуб баргъан бир бай, мында бир зат барды деб, джашчыкъ, манга кел, къойчу болурунг келе эсе, — дейди. Алайда атасы бла келишиб, джашчыкъны беш джылгьа джалгьа алыб кетеди .

Ол джашчыкъны аты Аймуш болады. Мен да сабий болуб эшитиучен эдим, Аймуш Къартджуртну тёбен тийрелерини биринде джашагьанды, атын-тукъумун да айтыб, аны бир джашы эди, деб .

Къайдам. Ала бош хапарла болурла. Айтыу а, кертича, энтда унутулмайды .

Суйкъун дженгил эди да, эчкичи эди .

Тохун т аб эди да, юйчю эди .

М агула ауур эди да, тууарчы эди, Аймуш сыбызгъычы эди да, къойчу эди, — деб буруннгула тизиучен эдиле .

Беш джыл бир къауум инсанны ёмюрю болады. Аймуш иги абадан джаш болады. Сыбызгьыда согъа, сюрюуню айландырады. Бир джолда кюндюз, юоте тургьан джеринде, мал сюрюрге деб джауну келе тургьанын кёрюб, Аймуш къойланы къачырыб тебрейди. Бир гитче кьолан къозучукь баралмайды да: «Ай, аман кьозучукъ, джау джетди, кьача киришейик!» — деб, бир таякъ бла, бир тобугъу бла тюрте келеди. «Айхай, - дейди къозучукъ сёлешеди да, — бу къой­ ланы барыны насыблары мени юсюмде болгъанды да, кёлтюрюб баралмайма...»

Ол сёзледен сора Аймуш къозуну къолуна алады. Алай бла бир кесекден джаудан кьутуладыла. Къозучукъ уллу, ариу къолан къой болады. Аймуш, мийик джерге чыгьыб, сыбызгъыны сокъса, ол къой сюрюуню ызына къайтарыб тургъанды .

Аймушну джал болджалы джетиб, мал юлешиб тебрейдиле. Сю­ рюуню бай бла эки тенг этерикдиле. Юлешиуде къолан къой байгьа тюшеди. Аймуш, сюйген къойчугъум санга тюшдю, эки къой ал да бер ызына, деб тилейди. Бай, къойну хапарын эшитген болур эди, бермейди. Он къойгьа да бермейди, джыйырма къойгьа да бермейди. Сора болмагьанында, Аймуш-джарлы, къойларымы барысын берейим, къолан къойну бер, дейди. Бай ол заманда къайтарады къойну .

Аймуш, аны бойнундан байлаб, акъыртын эниб келе, кеси аллына бушуу этеди: «Бу ишге бир къара: беш джыл ишлеб, энди джангыз къойну не деб алыб барлыкъма?» Сора къойчукъ сёлеше­ ди: «Къоркъма да кел, къойла табыллыкъдыла» .

Къарачайны башы таулада Хурла кёл деб барды, алайгъа барадыла. «Бу кёлню джагьасында, — дейди къойчукъ, - бешджюз къой сыйынырча, буруу эт». Аймуш этеди. Уллу, кенг агъач болуб, къараса, кёлден алтын мюйюзлю бир къочхар чыгъады да, къойну айландырады. Эртденбласында туруб къараса, бурууну ичи — къойдан топ-толу .

Аймуш сейирсиннген болур эди къойда бир дараджа болгъанына, кёрген затынгы адамгьа да айтма, ол къочхаргъа да «хей» деме, дейди къолан къой.. .

Аймушну адамлары, мал юлюшюн алгьан хапарны эштиб, аллына къарнашларыны бирин иедиле. Келсе — Аймушну Хурла кёлде уллу къошу .

Сюрюуню элге элтирге унамагьанында Аймуш, кьарнашы юйге бир бар, ананга-атанга да бир кёрюн, юсюнге-башынга да къарат, сен келгинчи, къойланы кютейим, дейди. Къоймайды да, Аймуш тебрейди. «Алай эсе, — дейди Аймуш кете туруб, — джанлы джокъду, алай а была юркерле, ол заманда, тилерим: «хей» деб къычырма .

Сора эртденбла сюрюуню «хыррейт» деб къозгьама: эшиклерин ач да къой, кеслери чыгьарыкъдыла .

Аймуш аны бла кетеди. Арадан эки-юч кюн озгьандан сора, къарнашы, танг джарыгъы бла сюрюуню иейим деб, турса, къойла юркедиле. Бу, Аймушну айтханын унутуб, «хей» деб къычырады. Олсагьатлай къойланы ичинден бир алтынмюйюз къочхар чыгъыб, кёлге чынгайды. Аны ызындан къолан къой секиреди. Сора башха къойла да кириб тебрейдиле суугъа. Бу не сейир-тамаша болду деб, не бек артларына ышырыб кюрешсе да, тыялмады къойланы кёлден .

Аймуш, аман тюш кёргенди да, пелах болду деб, кече бла къобуб, ашыгьыб келеди. Ол да кёлню туурасына джетиб, сыбызгььща ойнаб тебреди, чынг артха къалгьан бир гитче къозучукъ тохтаб макъамгъа тынгылады. Алай а Аймуш келмегенинде, ол да чакъырыб тургъан кёлге киреди.

Аймуш джетиб:

— Ай, къарнашым, манга этерни этдинг, энди санга — игилик, манга — ашхылыкъ!.. —деб, эки кёзюн башлыгъы бла байлаб, суугъа чынгады. Къойла, Аймуш да джокъ .

Кёлню тюбюне тюшюб излегендиле, деучен эдиле. Не кёргенлерин билмейме, джаз сайын а къойланы джюн джабагьылары сууну башына чыгъа эдиле, деб бурун къартланы айтханларын унутмай турама .

Ой, Аймуш, Аймуш, Дж ангыз терекге минмеген Аймуш, Къошулгъан къойгьа тиймеген Аймуш, Нёгерге харамлыкъ билмеген Аймуш, Дж ангыз терекге да миннгенсе, Аймуш, Къошулгъан къойгъа да тийгенсе, Аймуш, — деб аламат кюую бар эди .

Ма, мен эшитген хапар, джаным .

Энди мени атамы джаш заманында алайлада сюрюучю заманындан айтайым .

Кеси бла эки къарнашдан туугьан джаш Баракъ бла къойланы джая келиб, кёлню джагьасына келедиле. Атам, антсызма, кёлню тюбюне тюшмесем, дейди. Уста джюзюучю болгъанды. Къоркъмагъанын андан билигиз, узун аркъанны бир къыйырын Баракъгъа тутдуруб, бир къыйырындан кеси къолу бла тутуб, кёлге чынгайды. Не бууунуна, не билегине байламагьанды ол джибни, оюмсузну кёремисиз? Не болсун Баракъгьа, «аркъанны тартсам, ёрге чыгъарырса», - дейди. Алай айтыучан эди атам-хариб, кёлню тюбюнде, тамам от оджакъча, бир джерден, боркъулдаб, шоркъа чыгъа эди деб. Бизге хапар айтхан заманында ма ол къайнаб чыкъгъан суудан да тёбен кетгендиле Аймуш да, къойлары да, деб сейирсиндириучен эди .

Джунчуй тебрейди да, ауузуна, бурнуна суу кириб, ёрге тарт деб, къолун къымылдатханлай, аркъанны иеди да къояды. Аякъларын тюбюне джетдириб, ёрге силкиниб, аманны кеминде, кюреше кетиб, башына алай чыгъады. Баракъ да, джылаб, кёлню ары бла бери чаба эди .

Ма алай болгъанды мени атам, Аймушну излей барыб .

АЙМУШ Эртде-эртде, эртделеде Аймуш деб (2-чи версия) бир сюрюучю джаш болгъанды. Арт кёзюуде аны тургъан джери Хурла кёл • болгъанды. М ал-къой бла сабийликден кюрешиб тургъанды .

Ол айланмагъан тау, суу, джер къалмагьанды. Сюрюучюню къолу джетген иш айныгъанды, джашнагъанды. Аймушну бир аламат сыбызгъысы болгъанды. Ол джашауну ариулугьун, салкъын ургъан аязланы татыуун, шыр-шыр эте агьыб келген шоркъаны ташданташха секиргенин суратлагьанды.. .

Къойлары, ол сыбызгъыны тилин ангылаб, Аймуш къайсы тёбени башына минее да, тёгерегине айлана, отлаб тургьандыла .

Бар сора, Аймушну къойларына Хурла кёлден бир ариу акъ кьочхар, бурма мюйюзлери бла, чыгьыб, ичлеринде айлана да ызына кире тургъанды .

Бир джыл къачда, къочхар къошар заманда, Аймушну юйю аны гитче къарнашын иеди: «Кел да къатын ал!» — деб. (Аймуш къатын алмай эки джыйырма джыл тургъанды) .

Джашчыкъ къарнашына нек келгенин айтады.

Кете туруб, Ай­ муш джашчыкъгъа:

- Кече къойла юркерле. Чыгьыб алагьа тууайлама, башынгы басдырыб, джатыб тур, — дегенди .

Кече къойла бек юркюб, джашчыкъ чыдаялмагъанды. Къарнашы айтханны унутуб, чыгьыб тууайлайды. Олсагъатлай кьойладан бир алтын мюйюзлю акъ къочхар, кюн джарыкъча, джарытыб, эрлай буруудан тышына тюшдю. Къойла да аны ызындан тюшдюле. Барысы да Хурла кёлню джагъасына мыллыкларын атдыла. Джашчыкъ джылагъанды, къыйналгъанды, алай а этер мадары болмагьанды .

Аймуш, къойланы алай болгьанын тюшюнде кёрюб, эрлай кийиниб, башлыгъын да бойнуна атыб, джетгенди. Бу къойлагьа джетерге, къойланы аллы да кёлге джетеди. Аймуш да къойланы ызларындан джетиб, бир токълуну тутду .

«Неди джашау, сюрюуюмден къалсам?!» — деб, Аймуш кеси да кёлге секирди. Кёл чайкъалды, толкъунланды, мал кекирген таууш кибик этдирди, сора, тохтаб, симсиреб къубулду.. .

Андан сора хар джаздан джазгъа Хурла кёлню башына джабагьыла чыгъадыла, хар къачдан къачха джюнле чыгъадыла. Аймуш кёл­ ню тюбюнде къой кютюб турады, дейдиле кьартла.

Бюгюн да Ай­ муш деген къойчу джашны джыры айтылады тау элледе:

Суйкъун дженгил эди да - эчкичи эди, Тохуна таб эди да - юйчю эди, Магула ауур эди да - тууарчы эди, Аймуш сыбызгьычы эди да —къойчу эди.. .

Ой, Аймуш, Аймуш.. .

Дж ангыз терекге минмегвн Аймуш, Къошулгъан къойгьа тиймеген Аймуш, Нёгерге харамлыкъ билмеген Аймуш.. .

Дж ангыз терекге да миннгенсе, Аймуш, Къошулгъан къойгьа да тийгенсе, Аймуш.. .

БАРЫНДАН Къунаджин ийнек саудурургьа унаДА КЪАРЫУЛУ магьанында — къылыкъ этиб, табанлаб, — бир джаш, ачыуланыб, аны арт аягьындан тутуб, бурууну бир джанына силдеб иеди. Сора, не аман къарыулума, билмей тургъанма ансы, деб кёлюне келгенди. Энди кесимден онглугьа тюберикмеми экен деб, элинден чыгъады. Барады, барады, барады... Бир заманда суу джагъада эмегенни узун кьурукъ бла чабакъ сала тургъанын кёрюб, анга къайтады .

Саламлашадыла да, эмеген: «Не айланаса, ашхы улан?» - дейди .

— Кесимден кючлю излеб айланама? - дейди джаш да. Эмеген:

«Да бар былай ары, кёрюрсе», — дейди .

Джаш, андан айырылгъанлай, дагъыда бир эмегеннге тюбейди, ол да, уллу терек бла сууну юсюне сирелиб, чабакъ сала. Аны бла аллай ушакъла этиб, алайдан да кетеди джаш. Ючюнчю эмегеннге тюбейди: ол а сууну бир джанындан бир джанына джетген агъач бла чабакъ тута тура .

Саламлашадыла да, эмеген: «Не айланаса, ашхы улан?» — дейди .

— Кесимден къарыулуну излейме! - дейди джаш .

— Да, былай анда кишиге тюбемедингми?

— Огъай?

— Да, сора бар энтда, тюберсе, - деб къояды тамада эмеген .

Джаш, дагъыда барыб-барыб, бир уллу къаланы аллында ушхууур эте тургъан эмеген къатыннга келеди .

— Ой, анай, анай!

— О, балай, балай!

— Дженгил «анай» дединг, ансы, мен санга этерни билирем .

—Дженгил «балай» дединг ансы, санга этерни мен да билирем! — деб айтышадыла .

Джаш нек келгенин айтады, этиле тургъан ушхууурну джугьун къоймай ашайды. Сора, боран этиб, эмегенлейи келе тургъанларын кёрюб, къатын джашны джашырады. Ала джетиб: «Аб-чуб, адам ийис, бери чыгъар, анабыз, адамчыкъны», - дейдиле .

Аналары, эмеген къатын: «Кёрмегенме, билмейме, адам ичинде сиз айланасыз», — деб кюрешсе да, эмегенле, джашны табыб алыб, ортагьа атадыла .

Юч эмеген юйню юч мюйюшюне олтуруб, уф деб джашны бирбирине учуруб, ойнаб тебрейдиле. Ол да, ала уф дегенлери сайын, тобча, учады. Алай эте турадыла, сора эмегенлени бирлери ха-ха-ха деб кюлгенлей, джаш ол эмегенни ол къаты этиб кюлгенинден учуб, чардакъ бла тышына тюшеди .

Къачыб-юьачыб, джолда джангыз ат джегилген арба бла кетиб баргъан адамны ызындан джетеди. Арбада - бир аягъы да, бир кьолу да, бир джаягъы да, бир кёзю да болмагъан къарт олтуруб. Андан тилейди да, ол джашны кийиз тюбюне бугъундурады .

Бир заманда эмегенлени бири, джел этиб джетиб: «Къайда джаш?» — дейди .

— Кёрмегенме, — дейди къарт .

— Къалай кёрмейсе, санга джетиб келе эди сора .

Эмеген тохтамагьанында, къарт, арбадан тюшюб, эмегенни ту­ туб, сакъалындан бир тюк алыб, аны бла байлаб, алай джерге сойландырыб кетеди. Алай бла, алай бла юч эмегенни да байлаб, джол джанында атыб кетеди. Арбада бугъуб баргъан джаш бу джарты адам­ ны, къартны, эмегенлеге алай этгенине сейирсиниб, юйюнден — джуртундан нек кетгенини хапарын айтады .

— Мен да, эмегенле да тюл кёре эдим къарыулу, сенсе къарыулу, — дейди джаш .

Сора къарт былай айтады: «Э, джаш, сен да тюлсе къарыулу, эмегенле да тюлдюле, мен да тюлме къарыулу.

Барыбыздан да къа­ рыулу менде бир джаш бар эди да, олду», - деб, къарт кесин къарыулугъа санай айланнган джашха былай хапар айтады:

— Меннге бир джаш тууады, ол, беш-алты джыл болгъан заманында, орамда сабийле бла ойнай келиб, кимни къолун, кимни башын чыгъарыб, адам ачытыб тебрейди. Ёсгени сайын хатасы уллудан уллу болуб барады. Сора эл тилейди, джашынгы къорат деб .

Къалай этерге билмей, эл бла джау болурум келмей, джашымдан айырылыргъа да сюймей, бир кере аны бла джолгъа атландыкъ .

Кюнлюк джолну келиб, кече чегетде къалабыз. Джашчыкъ джукълагьанлай, юсюне беш-алты терекни аудурама. Эртденбла ол уянама деб керилгенлей, салгьан агъачларым эки джанына чачыладыла .

— Атам, тереклени нек къалагъанса юсюме? — деб сорады .

— Джаныуар-зат тиймесин деб.. .

Экинчи кечеде уа андан да кёб терек ташыб юсюне къаласам да, эртденбла, уяна келиб, аланы да джукъгъа санамай, чачады .

Сора джашчыкъ, арлакъда бир атлыны келе тургъанын кёрюб:

«Атам, ол адамны атын сыйырама!» — дейди .

— Къой, джашым, озуб баргъан джолоучуда ненг къалды?

Алай а, манга да тынгыламай, джетиб атны джюгенинден къадалады. Алайда атлы бла джашчыкъ джагъалашыб тебрейдиле. Бирбирин хорлаялмай, кёб турдула, сора мен къысыла барыб, тыяма деб, джашымы аягъындан тутама. Аны кёргенлей, джашчыкъ, атам муну джанлы болуб, мени ёлтюрюрге излейди деген болур эди, ачыуланыб, ол адамны да ёлтюреди, мени да билегимден тутуб, атыб ийгенинде, барыб-барыб, арлакьда къаягьа тиеме .

— Да, атам, санга игилик, манга ашхылыкъ, мен барлыкъ джериме барама, - деб, кетеди. Мен да алайдан сакъат болуб кьайтдым.. .

Сора кесини къарыуун сынай айланнган джаш, уллу кёллю болгьанына уялыб, тюшюннген да этиб, элине къайтады .

ШАПАЧЫКЪ Бир хан, гитче аскерчиги да бар, элкъазах таурух) джер кёре, айлана келиб, тюзде бир уллу терекни тюбюнде тохтайды. Терек аллай кьалын, кенг болгъанды — джауум джауса да, тюбюндегиле джибимегендиле. Уучулары кийик ёлтюрюб келедиле, аны ашайдыла, сора ингирге дери джер-суу кёрюб къайтадыла .

Бир кюн тебреб тургъанлайларына, шапалары - бир гитче кишичик — мен да барайым сизни бла, деб телейди. Аны да биргелерине алыб, кюн иги ары аууб, ызларына, терек тюбге, джыйыладыла. Шапачыкъ айтады .

— Бу не сейир иш болду: биз былайда джашагьанлы талай заман, киши озуб кёрмегенбиз, бюгюн а, ма, терек бутакъгьа илиндириб кетген кийик бутубуз джокъ.. .

Къырпакъчыкъ джаугьанды да — анда бир ыз къалыб тура. Аны бла сюрюб тебрейдиле.

Бир кесекден хан:

— Энди биз аны джерде, кёкде болса да, табарбыз. Бу къаллай адам болур? Къайда, хар ким кёлюгюздегин айтыгьыз!.. — дейди .

Хар ким бирер зат, кёллерине келгенни, айтадыла. Сёз шапачыкъгъа джетгенинде, ол:

— Бу адам менден да алашады, кьартды, шкогу да барды, кеси да араблыды, ити да барды, ол да самырды.., - дейди. Аны сёзлерине кюледиле. Хан а аны алай таукел айтханына:

— Хайыр.., — дейди да, джолларына тебрейдиле. Узакъдан къараб, биреуленни гузаба кетиб баргъанын кёрюб, сюредиле. Джетиб, тутсала — ол адам — хар неси да шапачыкъ айтханча .

Болгьан сейирсинеди. Хан сорады:

— Муну кесингден гитче болгъанын къалай билдинг?

— Мен джетиб илиндирген бутакъгьа бу, аякъ тюбюне таш са­ лыб, алай узалыб алгъан эди.. .

— Араблы болгъанын а къалай билдинг?

— Узун-узун атлагьанындан .

— Къарт болгъанын а къалай билдинг?

— Ёрге тебресе, узун атлай эди, тик энишге уа ууакъ атлаб баргьаны белгили эди.. .

— Шкогу болгъанын а къалай билдинг?

— Тик энишге бара ол алаша адамны имбашындагъы шкогуну къыйыры джерге джете, къумда ыз къоя баргьанды.. .

— Ити самыр болгъанын а къалай билдинг?

— Арыб, солургъа тохтаса, ити къатында чончайгъан заманында олтургъан джеринде. къуйрукъ джигейчиги къумда чунгурчукъла къоюб бара эди.. .

— Сен бизге джумуш этерден онглу адамса!.. — деб, шапачыкъны башына бош этиб къойгъанды ол хан .

ЗОРЛУКЪГЪА...Бийге тышындан сыйлы къонакъТЁЗМЕГЕН ла келгендиле. Джумушчула джумуш этедиле, къазанла къайнайдыла. Джайда, юйден эсе, эшик аллын сайлаб, къонакъла арбазда олтурадыла. Тёгюлгенди бий, аямайды несин да. Кеси да адамларына, кьулларына джукъ айтыры болса, эм алгьа къамчи бла уруб, сора айтырын алай айтады.

Къонакъланы бири:

- Бий, джаным, нек этесе алай? Ауузунг бла билдириб къоймаймыса? — дерге да кюрешди, бу уа:

- Мен аланы алай джюрютеме! —деб ётгюрленеди. Бир къулун а бюгюнлю юч-тёрт кере тюйгенди. Кесин да кёб болмай къайдан эсе да сатыб (урлаб огъунакъ болур) алыб келгенди. Былай бир чырайлы, саубитген джаш. Джашны энтда джукъ айтыргъа чакъырыб, олтуруб тургъанлай огъунакъ биягъынлай къамчи бла бир иги сермеб, берлик буйругъун алай айтды .

Джашны бети тюрлениб, аман къаннга киргени белгили болду .

Арты бла-арты бла барыб, арлакъда сауут керек затла тагъылгьан быкъыгъа джетиб, андан сермеб шкокланы бирин алыб, бийни тюз кёкюрегинден урду. Ол къатышда, дауурда Хурзук суу таба къачды .

Ызындан атадыла кеслеринден адамла да, ол къонакъла да — уралмайдыла. Ким биледи, аяй болурму эдиле? Суудан джюзюб чыгьыб, чегетни къыйырында бир ариу талачыкъгъа киргенлей, алайда окъ тиеди. Адам болушлукъ керек болуб къалды эсе да, къайдам, ол алайда ёледи. Элчиле къоркъгъандан барыб аны асыраргъа базмай тургъандыла. Артда уа асырайдыла. Алай айта эдиле, бир джыл къабырны тёбен мюйюшюнден ишкилди терекчик чыкъгьан эди деб. Дагъыда андан узакъ болмай ол джашха къара суучукъ чыкъгьанды деучен эдиле. Бу ёлюкню къатындан чыкъгьан суучукъ Хурзук сууну татлы этеди деб, элчиле бир заманлада ёргерек атлаб андан алыб тургьанларын къартла бусагьатда да айтырыкъдыла .

Ма алай, ким болгьаны да билинмегенлей, тюзлюк ючюн юорешиб къуруб кетгенди эртде бир джигит джаш .

XAJIAJI COMJIA... Эртде-эртде, бек эртде бир бай хан­ ны бир ариу къызы болгъанды. Кюнлени бир кюнюнде хан, джалчы джашына ачыуланыб, беш джыл ишлеген хакъын бермей, ашагьанына тергеб: «Къарнынга ашагьанса», — деб къыстагъанды. Барын да кёрюб тургъан къызы: «Атам, ол джарлы джашны хакъын да бермей урушуб нек къыстадынг?» — дегенди .

Сора бай къызына да ачыуланады: «Сен джалчыны джазыкъсындынг, джарлы джашаргъа сюе болурса», — деб, мыртазакъларын чакъырыб: «Муну элтиб элни къыйырында бир джарлы джашагъан юйню къатына атыгъыз да келигиз!» - деб буюрады .

Ала да, къызны алыб барыб, элни къыйырында бир джер юйчюкню къатында къоюб кетгендиле. Ингир къарангы заман болгьанды. Къыз, къоркъуб, къайры барыргьа, не этерге билмей, ол джер юйчюкню эшигин къакъгъанды. Юйден атасы къыстагъан джарлы джаш чыкъгъанды. Къыз анга хапарын айтханды .

Сора экиси юйлениб, бирге джашау этиб башлагьандыла. Къызны джюзюклерин, сыргъаларын сатыб, аны бла бираз кечиннгендиле .

Андан сора джаш иш излей кетгенди. Барыб-барыб, узакъ элде бир байгъа ишге джарашханды, малчы болуб юч джыл ишлерге сёз бергенди. Бай соргъанды: «Джалынга юч халал сомму аласа, огьесе онбеш харам сомму аласа?»

— Юч халал сом алама, — дегенди джаш. Сора джылы джетиб, джаш джалын алгъанында, байгъа: «Юйюме элтиб келейим», — деб тилегенди. Бай айтханды: «Мен алай ары барама да, бере келирме» .

Алай айтыб, юч сомун алыб кетгенди. Бара-барыб, бир элде базаргъа къайтханды, джалчысыны ачхасына бир кюзгючюк сатыб алгьанды, дагьыда бара-барыб, бир башха элде, бир байда къонакъда къалгьанды. Эртденбла тургьанында, байны къызы кюзгю орнуна челекде суугъа кьараб чачын тарай тургъанын кёрюб, ол кюзгючюкню кёргюзтгенди .

Сора къыз къууаныб, сейир-тамаша болгъанды. Алада кюзгю болмагьанды. Къыз, атасына барыб: «Муну багъасына не дей эсе да, бериб, манга алыб бер», — деб тилегенди. Атасы да, ол кишиден тилеб, ол да сатаргъа унамагьанча этиб, эм ахырында юч тюмен алтын ачхагьа сатханды. Андан сора бай барыб джарлы джашны къатынына ол ачхаланы бергенди. «Эринги бир джыллыкь хакъыды, энди эки джылдан келликди, былагьа юй ишлетсин деб ийгенди», — дегенди да кетгенди .

Бай ызына келгенинде, джаш хапар сорады. Бу да: «Тура эди тынч-эсен», — деб къояды. Джаш кетгенли, къатыны джашчыкъ табыб тура эди. Бай, аны айтмай, джашырыб къояды .

Тура-туруб, биягъы джашны экинчи джылы джетгенлей, энтда юйюме джетиб келейим дегенинде, бай, иймей: «Мен бере келирме», — деб, ачхасын алыб, джолгъа чыгъады .

Бара-барыб, бир элде базардан джашны юч сомуна киштик са­ тыб алгьанды. Барыб-барыб, дагьыда бир башха элде бир байда кече къалыргъа къайтады. Сора муну аллына ушхууур салгьандыла да, къолларына къазыкъла алыб, ючеулен тёгерегине сюелгендиле .

Бай, къоркъуб: «Не этесиз?» — деб соргъанды. Ала айтхандыла:

«Чычханла ашаргьа къоярыкъ тюлдюле» .

Алай а, бу, ийнанмай: «Къайда, къазыкъларыгъызны атчыгъыз», — дегенди. Къазыкъланы былай атханлайларына, тёрт джаны чычхандан толуб, ушхуууруна чабышхандыла .

Бай, олсагьатдан машокдан киштикни чыгъарыб, юй тюбюне ийгенди. Киштикчик эрлай чычханланы барын сойландыргьанды. Аны кёрюб, ол къонакьбай киштикни тилегенди: «Кеси тартхан бир ал­ тын берейим», - деб. Къонакь да хо деб, киштикчикни кесини ауурлугьу тенгли алтыннга бериб, джолуна кетгенди. Сора барыб-барыб, джарлы джашны юйюне джетгенди. Барса, джарлы джашны къатыны ол джер юйчюкню орнуна бир-бири башында, къалалача, юйле ишлетиб, джашчыгъы да джангы джюрюб башлаб тура .

Бу да: «Ма, бу ачхаланы эринг ийгенди, энди кеси да бир джыл­ дан келликди, мынга рысхы, мал къурасын дегенди», — деб, къатыннга алтынланы бериб, кетиб къалгьанды. Къайтыб келгенинде, джаш чабыб хапар соргьанды. Бу да, биягьынлай: «Тура эди тынчэсен, ийген ачханга къууанды, салам айта эди», — дёб къойгъанды .

Юч джылы джетиб, джаш эли, юйю таба кетгенди. Кетиб бара, ызындан бир - киши джетгенди да биргесине келгенди, чыртда сёлешмегенди.

Джаш: «Нек сёлешмейсе?» - деб сбргъанында, ол:

«Мен бошунагьа сёлешмейме, юч акьыл сёз юретейим, юч сом бере эсенг», - дегенди .

Джаш, болсун деб, юч сомун бергенинде, ол киши айтханды:

Биринчи — джёнгеринге харамлыкъ тутма. Экинчи - кече тюзде кьалсанг, къулакь ичинде къалма. Ючюнчю — ишни артын билгинчи, дженгиллик этме!»

Сора аны бла джашны озуб кетиб къалгъанды. Джаш, бара, джолда ючеуленнге тюбегенди, ала бла, джёнгер болуб, бара-баргъанды .

Бек исси кюн болгъанды да, сусабдан ёлюрге джетиб, бир къуюгъа тюбегендиле. Сора, сен тюш, мен тюш дегендиле да, джаш: «Мен тюшейим», — деб, къуюгъа (къутукъгьа) тюшгенди. Тюшсе, аны тюбюнде адам сюеклени кёрюб, кьоркъуб, тёгерегине къараб, бир джанында бир уллу тешик кёрюб, ары киргенди. Кирсе, аны ичин­ де бир дорбун, анда бир ариу къыз, бир уллу макъа, бир джаш кёргенди да, саламлашханды .

Сора ол джаш соргьанды мынга: «Джаш, бу макъамы ариуду, огьесе ол къызмы ариуду?» — деб .

Сора джаш, экисине да кёзюу къараб: «Джюрегинг къайсын сюе эсе, ол ариуду», - дегенди .

Олсагъатлай олтуруб тургъан джаш, секириб ёрге туруб, Муну къучакълагъанды, сора къамасын сермеб алыб, ол къызны башын юздюргенди.

Алайда ол джарлы джашха хапарын айтханды:

— Бу кьыздан къачыб, джерни тешигине киргенимде да ызымдан кьуууб келгенди, мени ал деб, мен а андан эсе ол макъаны да аллыкьма. Ол баш сюеклени кёремисе — ала бары да къыз ариуду дегенлеринде, башларын юзюб баргъанма, энди сен мени башыма бош этдинг, ол алтындан алалгъанынгы ал,— деб, бир алтын къалауну кёргюзтгенди. Джаш болгъанын аладан толтургъанды, башында джёнгерлерине суу ийгенди, кеси да чыкъгъанды да, алагьа хапа­ рын айтханды, ызы бла алтынларын къуйгьанды, бир кесегин джашырыргъа да излегенди, алай а сатыб алгъан сёзю эрлай эсине тюшюб, алтынланы барын да ортагьа къотарады, тенг юлешеди .

Кетиб бара, кеч болуб, была кече кьалыргьа бир джерде тохтайдыла. Джарлы джаш айтады: «Келигиз, сыртда къалайыкъ!» Алай а джёнгерлери, унамай, къулакъ ичинде къалгъандыла, бу уа сыртда къалады. Кече бир уллу ырхы келгенди да, джолоучу джёнгерлерин алыб кетгенди.. .

Бу джаш а келиб-келиб элине джетеди. Сатыб алгъан юч сёзюмю экисине тюбедим деб, сагьыш этгенди. Излеб джер юйчюгю болгъан джерге барса бир уллу юй, арбазы-бауу джарашыб, бир байны .

стауаты. Сейирсинеди, кече болгъаны себебли, сорургъа киши кёрмей, терезеден къарайды. Къараса, юйню ичинде кесини къатыны, ары-бери чабыб, омакъ кийиниб, джумуш этиб айлана, эки-юч джыл болгъан джашчыкъ да юй тюбюнде ойнай. Сора джаш, мен кетгенлей, мени тиширыуум башхагьа эрге барыб, бай болуб, сабий да табыб турады деб, ачыуланады. Алай а, сатыб алгъан сёзю эсине тюшюб, сабыр болуб, юйге киреди .

Къатыны, къууанч аллы болуб, чабыб муну къучакълайды. Джаш хыны болургъа излесе да, къатыны муну, эрлай омакъ кийиндириб, къонакъ юйге элтеди. Кирсе: уллу юй толу къонакъла, ашай-иче, къайын атасы да, бу джалда тургъан бай да мында. Къызны атасы, мынга чабыб, ийнакъ-къучакъ болады, кёб ариу сёзле айтады .

Ол байым а бери къалай чыкъды деб, джаш сейирсинеди. Сора бай, джарашдырыб хапар айтыб, джашха болгъанны ангылатады. «Тюзюн айтсам, сен кетиб къаллыкъ эдинг да, аны ючюн джашырыб тургъан ма, сора сен дженгиллик этиб, къатынынгы ёлтюрюб къойма деб, сенден алгъа келгенме. Ызынгдан джетиб, юч акъыл сёз сатаан киши да мен эдим, санга кесими танытмай кетген эдим ансы», — дегенди .

Да бек татыулу ашаб-джашаб къалдыла деб, хапарлары энтда да айтылады. Аны кёрмегеним кибик, кесим алай ёлмейим .

КЁК БЁРЮ Э ртде зам анлада, къум тю зл еде, (кьазах таурух) къошланы бирине кеч бола бир джоло­ учу къайтады. Анга къой союб, къонакъбайлыкъ этедиле. Хапарла айтадыла, хант да кьайнайды. Тышында ит чабхан тауушла, бёрю улугъан тауушла да чыгъадыла. Была да «хей» эте туайлаб турадыла.

Эт бишиб, хант тепсиге салыннганлай, къонакъ:

- Бир табакъ беригиз, - дейди. Табакъ бередиле да, ол адам кесине берилген юлюшню эки этиб, эшик аллында итни аллына салады. Ашаб бошаб, кёб да турмай, тынчаядыла. Эртденбла кетиб тебрей, къонакъ къош иесине айтханды:

-Бюгече бёрю улуб, ит чабыб тургьан заманларында алай айта эдиле. Бёрю: «Ачдан ёлеме, бир къой бер», — деди итге .

Ит да: «Кетиб къал, берлик тюлме!» - деб юреди .

«Алай эсе, — дейди бёрю, — кьонакьны атын ашаргъа къой!»

Ит да айтды: «Къонакь иги кьонакъ болса, берлик тюлме атын, аман кьонакь эсе уа, ашарса!» — деб .

Сейирсиннген болур эдигиз, мен юлюшюмю джартысын аны ючюн берген эдим итге. Ит ашаб бошагьанлай юреди: «Къонакь иги къонакъды, тийме атына!» - деб. Сора бёрю айтады: «Эй, мен ансызма, Кёк Бёрюню алыб келиб сени ашатмасам!» - деб, кетиб къалады. Энди сакъ болугъуз: ол бёрю тулпар бёрюдю, бёрюлени тамадаларыды, кёбюсюне кеси айланады, къазакъ бёрю. Кеси да ючкюнлюк джолдады. Итинг стауатдан чыгьыб, арлакъда сау кюнню юрюб турур, экинчи кечесинде къойланы кыйырларына келиб юрюр, ючюнчю кюн а итинг кош бла къойланы араларында юрюр, сора кьачыб къошха кирир. Сен а кьоркъма: Кёк Бёрю къойлагьа тиерик тюлдю - ол итге келликди. Ит чабыб юйге кирир, сен а босагъагьа сюел да, кьуууб келген Кёк Бёрюге этеринги эт.. .

Кечеги къонакь аны бла, былагьа ашхылыкъ теджей кетеди. Айтханыча, ит арлакъда эки кюнню юрюб турду, джууукьдан-джууукъ келе. Ючюнчю кече, кьош тёгерегинде юре келиб, юйге кириб кетди .

Юйню иеси, сакьлай, сакьлай туруб, къолунда да къазыгьы бла, хайырсыз, босагьада джукълайды да къалады. Кёк Бёрю чабыб келге нин бузмагьанлай, юйге кириб, джукълагъанны юсю бла чынгаб, итни богъурдагъындан буууб, эшикге чыгьарыб, ёлтюрюб кетеди.. .

ДЖАНЫУАРЛАНЫ Бир адам эшекни да, ёгюзню да сюТИЛИН АНГЫЛАГЪАН рюб тебрейди. Эшек айтады:

- Ёгюз, дж та джюк боласа! Сюрюб баргъан киши, аланы ангылаб, кюледи. Сора аны къатыны: «Неге кюлесе, айт!» деб кюрешеди аны бла. Аны айтса, киши ёллюк болады .

- Къой, эртденбла айтырма! - дейди киши .

Аны алай айтханын гугурук эшитиб къояды. Къычырыб, тауукъланы бир джерге джыяды. Гугурук айтады: «Кёремисиз, бизни иебиз джангыз къатынына айтханын этдиралмайды, мен а ненча джаннга айтханымы этдириб турама! Бир джангыз къатыныны айтханын \ этеди, — эртденбла ёледи! Ёлмез ючюн, алай этерге керекди: юч сипи чыбыкъны алыб, къатынны тюерге керекди, ол заманда ол сау къаллыкъды .

Алай айтханын эшитиб, киши, чегетге барыб, юч чыбыкъ алыб келиб, къатынын тюеди, ол юч чыбыкъ ууалгьынчы. Андан сора айтады эшекни ёгюзге не айтханын, алай а ёлмейди. Гугурукну сёзю бла киши сау къалады .

«ОРАЙДА» Джашлыгъымда эшитген бир хапарны айтыргъа излейме .

Бек эртделеде бизни таулада сейир ишле болгъандыла. Къарт адам, джашаб, бир заманнга джетсе, аны къаядан атыу да — бир къаты ишлери .

Къарт, джараусуз адам элге кьыйынлыкъ келтиреди деген оюмдан болгъанды ол. Аллай бир къартны джашын элни тамадалары чакъырыб, атангы заманы джетгенди, къайгъысын кёр, деб билдиргендиле .

Джаш ол джыйылыудан мыдах болуб къайтханын кёрюб, атасы:

- Нек мыдахса, джашым? — деб къайгъылы соргьанды .

- Атангы къорат, болду джашагъаны деб тохтагьандыла.. .

- Ёлмезими сюе эсенг, - дегенди атасы, - мени къаядан атаргъа деб алыб кетгенингден сора, дорбунланы биринде кьоярса. Ким биледи, кёб бармазма мен да.. .

Джаш, элни буйругъундан таймазгъа кюрешсе да атасыны джашарын сюйюб, аны элтиб, дорбунда джашырыб къайтханды. Заман-заманы бла азыкъ элте тургъанды. Бир джолда къарт:

- Не хапар элден, джамагъатдан? — деб соргьанды .

- Ач джыл болгъанды да, атам, эркек мал къоймай кесгенбиз, энди къачда къойлагъа къошаргъа къочхар джокъду, — дегенди .

- Алай эсе, къойланы былтыр эл къочхар джыйылгьан оруннга уруб, анда джатдырыгъыз .

Джаш атасы айтханча этдиргенди, не сейир эсе да, къойла джазгъа тёлю бергендиле .

Дагъыда бир заманда джаш атасына:

- Къургъакъ, джыл болуб, энтда элибизге ач кьыйынлыкь киргенди да, мюрзеуге урлукъ къоймай бошагьанбыз, сабанла урлукъсуз кьалыб кетедиле, — деб аман хапар айтханды. Атасы дагъыда юретгенди:

- Сабан ызладан келген джолланы эки джанын сюрюгюз, — де­ генди .

Элчиле ол джолланы джанларын сюргенлеринде, кюз будай чыгъыб, экинчи джылгъа сау элге мюрзеу урлукъ болуб къалгъанды. Ол заманда эл сагъаяды.

Джашха:

- Сен бу акъылланы къайдан табдынг? - деб соргъандыла тамадала. Ол да къоркъмагъанды да:

- Сиз къаядан атыучу къартладан, - деб таукел джууаб бергенди, атасын къаядан атмагъанын да айтханды .

- Биз аланы джардан атыб тургъанбыз, алай а ала кёре эдим не затны да билгенле, берекетни тутуругъу. Барыгъыз, алыб келигиз! — деб буйрукъ бергендиле талай джашха. Ол къарт кишини аты Ойра болгъанды. Эркелетгенден, джашла, аны ат аллына алыб:

«Ойра, Ойраны алыб келебиз, ой, о-о-райда!..» — деб, джырлаб келгендиле .

Эл, ол акъыллы къартха уллу уча бла тюбеб, сыйын кёлтюргенди. Андан сора тау элледе къарт адамланы къаядан атыу деген кийик адет да къуругъанды. Кёб джаш бирден: «Ойра, орайда!» — деб созуб, ариу айтыб келгенлери таб кёрюннген болур, андан сора келин алыб келгенле да алай джырлаб тебрегендиле да, «Орайда» кьууанчны башы болуб къалгъанды, деб буруннгу къартладан былай эшитиучен эдим .

Бизни заманыбызда келин алыргъа баргъан кюеу нёгерлеге къыз­ ны эрлай бериб къоймагъандыла, иги ашхы «Орайданы» айтдырмай. Мен да аллай джерде кёб кере башчылыкъ этгенме. Къалай ариу бола эди, биреулен «Орайданы» созуб, талай джаш да эжиу этсе! Къайда ол джылла!... «Орайданы» сёзлери олду - буду дегенни да билмейме: хар келин алыб келгенни къууанчда кесини «Орайдасы», сёзлери болгъандыла. Аланы алайда' огъуна къурашдыргъандыла.

Сёзлени кёбюсю келинчикге махтау, сый, багьа бери болгъанды:

Ой, ойра, орайда! Келгенбиз, Бу юйюрде бир ариу къыз кёргенбиз, Субай назлай ариуд, дейле санлары, Нюр оюула салад, дейле къоллары!

–  –  –

Бусагъатда къайсы бирин табыб айтайым .

...Юйде джашланы бири, мындан алда келин келген тойда джаш адамла «Орайданы» айталмадыла деб, къыйналыб келди .

— Джырласакь да, — деди, — келинчикни отоу эшигин ачмадыла, кьобузгъа къошулуб, ауузубуз бла айтдыкь, харе урдукъ — бир да иймедиле. Сора бир къарт киши, таягъына таяна келди да, къобузну да, кьызгьан джашланы да тыйыб, «Орайданы» созуб тебреди, биз да эжиу этерге кюрешдик. Олсагъатлай келинчикни эшиги да ачылды.. .

Айтырым: пластинкала, ленталада хазыр джырла, макъамла бардыла деб, ёмюрледен келген тин байлыгъыбызны, ата-бабаларыбыздан къалгьан сёз байлыгъыбызны бир джанына тюртюб къойсакъ, ол миллет культурабызгъа заран болмазмы?

«Орайданы» унутмайыкь. «Орайда» бизден кетмесин!

БОЗ АТЛЫ Аскер башчы аскерин бир таб джерде (кьазах таурух) тохтатыб, биргесине юч-тёрт джигитин алыб, тёгерекге къараргъа кетди. Азыкьгъа деб айландыргъан малларыны бирин союб, отха асадыла. Эт бишеди деген кёзюуде аскерни къатына бир уллу боз атлы келиб саламлашды .

— Кимни аскериди? Айтадыла .

— А-а-а, -дейди. Сора:

— Къазанны аллыма бир салыгъыз, — деб атдан тюшеди. Бу мазаллы адамны айтханын этиб барыргьа керекди дегенча, этни отдан алыб тюшюредиле. Ол атлы хантны сюзюб алыб, къырдышха къуюб, ашаб тебрейди. Сау къойну этин бошаб, сюеклерин къалау этиб, шорпасын ичеди .

— Сизни тамадагъыз кайтса, бир атлы мени ёлюр кюнюм да бюгюндю, къалыр кюнюм да бюгюндю деб, кетди дерсиз. Дагьыда мени бир джоКълар деб, къум чырпыланы ичи бла кетди .

Аскер башчы къайтыб келиб:

— Неди бу сюек къаланнган? — деб сорады. Айтадыла, былайбылай, бир боз атлы келиб этибизни ашады, сора ёлюр кюнюм да бюгюндю, къалыр кюнюм да бюгюндю, санга да мени бир джокьларса деб кетди .

Сора ол ат ыз бла тебрейди аскер тамада. Бара-барыб, бир заман­ да мийикден къараб узакъда, кёзю кючден джетген бир джерде, бир кийиз юйню агъаргъанын кёреди. Ары джетсе, боз ат юйню джанына тагъылыб тура. Бу да атын алай тагьады. Юйню ичинден «чых, чых» деб кюрешген тауушланы эшитиб, эшикни кыйырын кёлтюрюб къарайды. Бир адам биреуленни башын къолтукъ тюбю­ не къысыб, силдеб бу чалманнга да урады, силдеб ол чалманнга да урады. Ол да, джарлы, мадары болмай, белинден къадалгъанды. Юй тюбюнде да, бир тиширыу, былагьа эс бёлмей, сауут джууады.

Ол зарауатлыкъ джетиб, юйню чалманына урула тургъан:

- Ый, кёб заманны бирге туз-дам ашагьанбыз муну менден бир айыр! - дейди къатыннга. Ол да:

- Хорлагъаныгъыз - меники деб, рахат ишин этеди. Сора аскер башчы, кьолунда да къамасын алыб, ичине кириб:

- Эй, не затды бу?! — деб, иги хыны къычырады. Алай кьычыргъанлай, буууб тургъан, къолларын бошлаб, артына аууб, ойсурайды. Бууулгъан аязый келиб:

- Ур муну! —дейди. Аскер башчы ол айтханны этеди. Къатынны да кёргюзтеди, ол заманда аскер башчы:

- Огъай, аны хесинге кояма, - дейди.. .

Бир кесекден боз атлы хапар айтады:

- Бу къатын мени кьатынымды, бу джаш да эгечимден туугьанды. Асыры залимден, огъурсуздан къатынымы менден сыйырыб, юйюмден къыстаб ийген эди. Талай заманны айланыб кетиб, бюгюн не ёлюу, не къалыу деб келген эдим, сени да аны ючюн чакъыргьанма, болумубузну кёрюрсе деб. Сени сегиз адам тенгли кючюнг барды, мени - онеки адам тенгли, бу малгъунну уа джыйырма адам тенгли къарыуу бар эди. Экибизге да дженгдирлик болмаз эди, сени тауушунг кючлю болуб, джыгъыб койдунг, ансы.. .

КЪАЙГЪЫ Къараланы Сюлеменни Теберди бла ИЗЛЕЙ КЕЛИБ... Джазлыкъны арасында къошу болгъан­ ды. Бир джыл, джазда, аны стауатыны къыйырына къайдан эсе да сюрюу юзюк келиб тюшеди. Сюлемен а, джолоучу болур, кетер дейди да, къайгьырмайды. Экинчи ол адам бузоуланы айырыб, ийнеклени эртден чыкъгъа къыстайды. Бир кесекден эртден чыкъдан къайтхан ийнеклени сауады, айырыб дагьыда къыстайды. Э, да бу былайгъа къош сала турады да, деб Сюлемен аны къыстаргъа барады .

— Алан, — дейди Сюлемен, саламлашыб бошагьандан сора, — тюнене кёчгюнчюсе дедим да, джукъ айтмадым. Бюгюн а, бузоуларынгы ийиб, айырыб кюрешесе, кетер акъылынг болмай. Алай боламьщы стауатны юсюне тюшюб?

—Бу сени джайлыгъынг тюлдю, Къарачайны юч ёзенини джериди, не ишинг барды? Джайлыкъ санга да джайлыкъ, манга да джайлыкъ! — деб олбири хыны джууаб этеди. Алайда экиси да айтыша келиб бууушадыла. Быртда мазаллы адамла болгъандыла, алай айта эдиле, эртденден ингирге дери джагьалашыб тургъандыла, деб .

— О къой, бир ушакъ этейик, — дейди джолоучу .

— Сен кимсе? - деб сорады Къара улу. Сора олбири кюлюб, хапар айтады .

— Мен Лепшокъладанма, Джалан Къолда турама. Джай сайын Бийчесыннга чыгъыб, Нарсанагьа баргъан джолгъа тюшюб, джагъалашмай, тутушмай адам оздурмагьанма. Сора сени хапарынгы эшитиб, къарыулуса деб, аны ючюн келгенме, къайгъы излей,терс джанына. Къоркъма, кетерикме... Алан, иги бууушдукъ, не?. .

ХАН-ЗЕКЕРИЯ Мен бусагъатда айтырыкъ хапар бу­ рун Джёгетей Башы къошлада болгъан­ ды. Алайда Зауредейланы (Къоркъмазланы) Къойчу юч джашы бла мал тутханды. Чамчы, оюнчу, джырчы джашла болгъандыла ала. Хоншу къошда уа Зекерия деб бир тынч джаш гитче къарнашчыгъы бла тургъанды. Аны бла ойнай эдиле Зауредейлары .

Къойчуну бир джашы Хоштай сюрюуню тыя барыб, Зекериягьа тюбеб, ойнары келиб, былай айтханды:

— Алан, Хан-Зекерия, ол кюн тойда Шахмёлекчикни санга джити къарауун эслей болур эдинг, не? Тейри, аллай мёлекчик манга алай къараса, алдамай айтайым, мюлкюмю берир эдим .

Зекерия, чарлай-чарлай келиб, сора эшитгени кёлюне асыуму болду да, ол иги кишини джашлары алдарыкъ болмазла деб, ийнанады. Дуниягъа айтылгъан ариу Шахмёлек мени сюйсе, олмуду башымы аурутхан деб, къууанчха киреди. Ингирде уа, къарнашлагъа къой кеседи, кёб ашхы муратла этиб, танга алай чыгъады .

Къойчуну джашлары тюзеледиле. Джашланы бири келиб, Зекерия, санга пошт кёгюрчюн бла салам ийгенди деб, къайдан таба эселе да бир къагъыт кьыйыргъа къазан къара бла харифлеге ушаш затланы сызыб, аны тутдура эдиле. «Джазгъанла», аны алгъан да элибни танымагьанлары себебли, бирлери къолуна «сюймеклик къагъытны» алыб, билген ариу сёзню окьугъанча этиб айтыб, джар­ лы Зекерияны башын кёкге джетдире эди .

Хар «пошт кёгюрчюн» келгени сайын, аны сыйына - къой кесиу, Шахмёлекчик Зекериягъа аууздан «салам ийсе» — къой кесиу, неда Шахмёлекчик джангы эт кюсейме, деб «айтдырса», - джашлагьа бир маджал къойну тутдуруб ийиб тургъанды .

Хапар бир джолда Къойчугъа къонакъгьа келген Къалай улу Аппагьа джетеди. Anna аллында уруша келгенди, ол джарлыны малчыкъларын нек бошаб барасыз деб, алай а, чам-накъырданы сюйген Къалай улу ол ишни сейирге санагъан болур эди — джашла бла бирге джыр этеди. Джыр тюл, сандыракъ. Сау Къарачайда санча, тынч, асхакъ, сокьур, кьынгыр адамланы барын да кюеу нёгерле этиб, Хоштай бла Anna сандыракъларында тизедиле .

Экинчи кюн Хоштай, къолунда да «письмосу» бла Зекериягъа барады .

— Хан-Зекерия, санга сюйгенинг джыр этиб ийгенди — тынгыла! — деб, «окъуб» тебрейди:

— Ой, Чепей, Чемей, Наиб, Гиля, Сохта, Тохтар, Бокайланы Ёзден, Агъурланы Алибий, Тебейланы Юнюс, Апийланы асхакъ Къанамат, Хубийланы Къыле, Созарланы Таулу, Хукелени Окъуб, Кюйгенлени Хаджи-Умар, Хыбыртланы Батал, Бостанланы сокъур Шамил, — Къолундан-аягъындан келген джигит уланла, Тамам сюрюгюз джетгинчи, Гурноу Баракъ тогъуз къонгураулу поштун джекгинчи — Ол замандан Шахмёлекчикни алыб къайтырсыз!

Шахмёлекчик, сени эшигинг шау болсун!

Атанг Баракъны къынгыркъуйрукъ аджирлеге миндирирме, Санга джанынг кибик сюйдюрюрме .

Хыйба, Хыйта, Аджыз, Годжуз, Чалыу, Баракъ Бир-бири къолларындан тутдуруб, Кябагъа иерме, Мухурджаннга кюмюш тюйме тюерме, Сени джаным кибик сюерме, Чалыу ананг айтханымы этмесе, Босагъасына кириб сиерме!»

Ышарыб тынгылаб тургъан Зекерия, арт сёзлени эшитгенлей:

— Тейри, алайын аман айтханды, — деб алайын огъурамагъанында:

— О, къой, Хан-Зекерия, сени джанынг ючюн! Сюйгенле болуб, аллай бирчикни да айтмай, кёрге эдинг аны, — деб кёлюн басхандыла. Алай бла джаздан къачха дери, Зекерияны малларын джукъартхандыла .

Къарнашчыгьы:

— Къойчукъланы бошады-ы-ынг!..-деб джыласа, Зекерия да:

— Анга къарачы, къарнаш къанлы джау болуб, сюймей тургъанына, ит иймансызны! — деб ачыулана эди.. .

...Шахмёлекми? Аны хапары да джокъ эди джер юсюнде Зекерия деб адам джашагъанындан да. Аллай ариу, айтылгъан къыз эди, не эсе да эрге да чыкъмагъанлай, къызлай ёлюб кетген эди .

ДЕУ ДЖЫЛАНЛА Ма ол бизге кёрюннген таулада, Акъла Башы деб джер барды. Бурун алайда маллары бла бир кьош тургъанды .

Учкулан бла Джазлыкъ ара сыртда да бир кьош. Эки сыртда эки кьош — эки джарыкъ. Бир кече Учкулан таба джанындан кёк кюкюреб джашнаб чартлайды. Ол сагъатдан бир джарыкъ чыгъады, эки къошну адамлары да, аха, энтда бир кьош кёчюб келди, дейдиле .

Биягъынлай, булут келиб, кёк чартлаб, ол от джукъланады. Аллай айтыу бар эди: сарыубек джер тюбюнде джюз джыл турады деб .

Сора чыкъса, не ашайым деб тёгерегине къараб, дуния азлыкъ этеди аннга. Сора ол заманда кёк чартлаб сарыубекни урургъа ёч болгьанды .

Ма, аны джаннганы бла джукьланнганын кёргендиле къошчула. Алайы Джазлыкъ бла Дууутну арасында, Сары Джар деген джерни тюз башы болгъанды. Айтханымча, уллу джауум келеди деб, бизни Ёзденланы Пача былай айтыучан эди: «Бокъайланы тийрени аллында кёчиу бар эди да, суу джыйылгъан джерге бир уллу сарыубекни юзюлген томурауу джагъагъа чыгъыб, юсю бла кючден атлай эдик», — деб .

Бизде сарыубекле болмагъан эселе, сарыубек ат къайдан чыкъгьанды? Уллу, деу джыланлагъа айтхан болурла алай, къайдам. Са­ рыубек ат а, къайдан чыкъды? Уллу джылан деб къоймай.. .

Дууут джалиакъда Макъалы кёлде ат чаришге къарайбыз. Бир кесекден — къаугъа, къычырыкъ-тууай чыкъды да, абадан адамла былай айтдыла: «Сарыубек башыбыз бла учуб кетди». Биз сейир болабыз, ийнанмайбыз. Къошха келеек, Дотдайланы Герийни гёзенеги аууб тура. Не болгъанды? Кёкде бир булут сарыубекни алыб бара эди да, ол да гилянч-гилянч бурула, аны джели этгенди дейдиле. Кёрдюк дегенле бар эдиле, булут алыб барыб аны теннгизге атарыкъды деб. Таурухха ушаймыды?

Джакода, Красногор стансени башында, бурун маллары бла бир къарачайлы тургъанды, былай бир ариу къая сууну къатында. Бир кюн итлери улуб, башындагъы дорбунла таба Чабыб кетеди. Бир кесекден аны ачы къансыгьанын эшитиб, тууарчы, къолуна кюрекни алыб, ары чабады. Барса — итин джылан джутуб бара.

Кюрек бла уруб къарыу эталмайды да, къошда джашчыкъгъа къычырады:

«Ай, марджа, темир сенекни джетдире кир!» — деб. Сенекни бир тишин джыланны кёзюне чанчханлай, ол джутуб баргъан итин силдеб ийгенди. Ол адам алайда джыланны ёлтюргенди .

Бир тебердичи Джёгетей табадан Къубран ёзен бла эниб келгенди, ёгюзлени арбасы бла аллына къыстаб, аны юсюнде да анасы .

Бир айланч джерде кеси джолдан чыгъыб, джаяу джолчукъ бла тебрегенди, бир атылыб тургьан илкичден джанлаб да айланмай, суу хансха кирмейим деб, юсюне миниб келгенди да, къыйырына джетерге, «илкич» башын кёлтюргенди. Ол джылан болгъанды. Деу джы­ ланны алайда ёлтюрюб кетгенди тебердичи. Ол уллу зат исси де кёбюб андан да уллу болгъанды, сора алайлада тегей, черкес къошладан адамла биз сарыубекни ёлтюргенбиз деб, пристопну чакъырыб, саугьала алгъандыла деб эшитиучен эдим .

Къарачайда бир уллу джылан къабырланы къазады деб, сёз болгьанды. Каракётланы Махмут ол джыланны ёлтюрген этгенди: бир джерчикде эки чунгур къазыб, сакълаб тургъанды. Джылан келиб, бир джангы къабырны юсюне сюелгенлей, Махмут, огъары аягьына салыныб хазыр болуб тургьан шкок бла атыб, тер к огъуна бирси чунгургъа аууб кетгенди, олсагьатлай джыланны да къаны окъ чыкъгьан джерге чачылады. Ол —ууду. Аны барын да аламат билиб этгенди ол таб амалны Махмут. Мен гитче болуб Джазлыкъдан аны эгечи (атын унутдум) Махмугха Къарачай уча этеди деб, кетгенин эскереме.. .

Колхозла джангы кьуралгъан джыллада Сары-Тюзде нартюхге чага эте тургъанлайыкъгъа, огъары джаныбыз таудан сюрюйчю Джыджырланы /Ёзденлени/ Хамзат къол булгъайды да, эки джаш бери чыгъыгъыз деб, къычырады. Бригададан эки джаш — Темирлиланы Мудалиф бла Хубийланы Шамшюдюн — чабыб кетдиле да, бир кесекден бир уллу джыланны алларына сюрюб къайтадыла, таякъ бла уруб белин сындырыб, сюрюб келедиле! Бизни арыбери къачырыб, бир-эки ойнаб уллу джолгъа чыгъарыб, ёлтюредиле. Джолгъа кёнделен салгъанларында мени узун атламларым бла беш атлам болгъан эди джыланны узунлугъу. Ол кюн иссиде дингиз кёбеди .

Бир машина, келе-келиб, джыланга джетерге, бир джа­ нына джанлаб тохтайды. Шофёру чыгъыб, джолда сойланнган уллу джыланнга къарайды. Джашланы бири сызгъырды да, шофёр, кьоркъгъанмы этеди да, бек гузаба машинасына миниб кетеди. Экинчи кюнде да биягъы Хамзат энтда чакъырды, биягъы джашла тиширыуладан сабийлерине (бешикде) кёлекге этиучю къурукъладан бирин алыб кетдиле. Бу джол келтирген джыланлары уа келирге унамагьанында, агъач къурукъгъа джыланны къуйругъун чырматыб алларына тебериб келдиле, кютю этиб. Ол да уллу джылан .

Ючюнчю кюн джашла ючюнчю джыланны бир да келтиралм,адыла: сакъ болгъан болур эди, табылмады. Хамзат алай айта эди, юч джылан бардыЛа была, къая тешикден чыгъыб, хаман кюнге тынгылаб тура эдиле деб .

Ол заманлада эди, бир джолда кеч эте мен Къая Тюбюнден элге джаяу эниб келеме. Иги къарангы болгъанды. Башлаланы Къулакъ аягъындан «джак!» деген бир таууш чыкъды. Тюзю, къоркъдум: алайлада бир деу джыланны суугъа баргъан ызы терекни сюйрелгенича эди деген хапарла джюрюй эдиле. Мен да узун-узун атлаб, ол таууш да джуукъдан-джуукъ келе башлады. Мен да, ийман чакъыргъанлай, эл таба мукъут бола келеме, баш джаным бла «джак! — деб, бир кечеги къанатлы учду да кетди. Ай, юйюнге эмина, дейме да кюлеме. Алай да болады къоркъсанг .

Сюйсегиз ийнаныгыз, сюйсегиз — къоюгъуз, эшитгеними, кёргеними айтдым .

ЁТЮРЮК Бир бай адам болгъанды. Кеси чырт АЙТА БИЛМЕГЕН да ётюрюк айта билмегенди ётюрюк айтханнга уа ийнаныб тургъанды. Адамла келиб, ёнгкюч деб, малын, ачхасын, мюрзеуюн алыб тургъандыла, алай бла болгъанын бошаб къойгъандыла. Сора ол, аллыкъларымы джыяйым деб, адамлагьа айланыб башлагьанды. Бири къачыб кетгенди, бири да отказны басыб къойгьанды .

Алай бла, джукъ да табмай, юйюне къайтыб келгенди да къатынына айтханды: «Энди биз акъ суусуз къалыб кетгенбиз. Сабийле уа акъ суусуз болалмазла, бир мадар этерге керекбиз. Тауукъларыбызны сатыб, бир саулукъ эчки алсакъ, аны саууб, аны сютчюгю бла кечине барыр эдик, ансы ийнек алыр къарыуубуз джокъду. Мен тауукъ алыучу адамгъа сёлешиб келеме, онусун бир тюменден алыргъа айтханды, тауукъларынгы джый да элт анга. Ачханы къолунга бергинчи, тауукъланы берме .

Къатын, тауукъларын алыб, аякъларын да байлаб, алыб барады ол адамгъа .

— Сабийлени аталары сени бла сёлешгенме дей эди, тауукьларыбызны аламыса? — дейди къатын анга .

— Да хо, хар тауугьунгу бирер сомдан алыргьа боллукъма, дегенди ол адам. — Къайда, кёрейим, тауукъларынгы кёргюзт .

Сора ол, тауукъланы алыб, бешисин бир къолуна, тёртюсюн да бир къолуна джыйыб, бирин да къабчыкъда къоюб: «Бусагъат ачхангы келтирейим», — деб, кетеди. Тогъуз тауукьну да арбагьа атыб кетеди. Къатын да сакълаб турады, ол бир тауукьну да э. ирге кел­ ликди да, ачхасын да келтирликди деб .

Ол да сакълаб тургъанлай, эри келеди. «Не болдунг, саталдынгмы?» — деб сорады къатыннга .

— Хо, сатдым, джангыз тауугъум къалгьанды, бусагъат ачханы да келтириб, муну да элтирикди, - дейди къатын .

— Хо, сакълаб тур, тогъуз тауукьну элтирге табса, сени джангыз тауугьунгу не этеди! — деб къыйналады киши. — Да, хыйсабыбыз болмады бизни, энди мен бир мадар этерге тюзелмесем, боллукъ тюлдю хыйсабыбыз, — дейди ичинден киши .

Бир артмакъ да алыб, кесин садакъачыча этиб, садакъа джыяргъа кетгенди. Сора бир элде бир бай киши ёлгенди деб хапар эшитиб, баргьанды ол элге. Ол юйню таныб, кириб баргъанды. Ёлген байны къатыны чыгьыб, юйюне чакъырыб, аллына ашарыкъла салгъанды. «Ач болурса, олтур да бир ауузлан», —дегенди къатын. Сора, къонакъгъа джити къараб, айтады: «Къарайма да, къарт адамгъа ушамайса, сакъат, саулукъсуз да кёрюнмейсе, не къыйынлыгъынг болуб айланаса садакъа джыйыб?»

Ол алай айтханлай, киши да, джалгъан сакъалын бери алыб:

«Тюз айтаса, сакъатлыгъым да джокъду, саулугьума да тарыкъмайма, — дегенди, — алай а санга ушаш бир къатыным бар эди да, ол ёлгенди. Ол элде бизден бай джокь эди. Къатыным ёлгенинде, бол­ гьан байлыгъыбызны аны ахыратына элтгенбиз да, къатынымы ызына къайтаргьанбыз, аны бла джарлы болуб айланама» .

Сора къатын, сейирсиниб: «Аурууунгу алайым, аллай адет дамы барды?»

— Айхай да барды, алтын ачханг бар эсе, элт да, эринги ызына къайтарырса, — дегенди киши .

— Да мен бусагьатдан табхан ачхамы берейим санга, сен бизге алыб келе эсенг атабызны, — дегенди къатын .

— Къачан ёлгенди эринг? — деб сорду киши .

— Бирсикюн, — деб джууаб этеди къатын .

— Алай эсе, тамбла ингирге келтирирме эринги сау-эсен, — дегенди киши къатыннга .

Алай бла къатынны болгъан ачхачыгъын да алыб кетеди. «Мен келгинчи, сен кишиге джукъ айтмай тур, ансы миллет бары джыйыллыкъды», — деб кетеди киши. Къатын, киши кетгенлей, олсагьат, къара кийимлерин да тешиб, джарыкъ болуб, кюлюб-ойнаб айланады. Юсюне да дарий чепкенин, эки аягъына эки мийиктабан чурукъларын кийиб, башына да акъ джаулукъ къысыб, харх эте тургьанлай, юсюне къайыны келеди. Келинини алай эте тургъанын кёргенлей, хы, бу энди акъылындан шашыб айланады, деб келеди кёлюне. Сора, келинин сынаб, айтады: «Иги этесе, келин, къарнашым ёлгенликге, къолунгда сабийлеринг бар, рысхынг да кёб, не этесе анга къыйналыб!»

Къатын да айтады: «Айхай да, Аллахха шукур, энди не хатабыз барды!»

Тобаасто, бу былай нек айтады, ишексиз да, бу алыныб айла­ нады ансы деб, кёзюне джити къарайды къатынны. Сора къатын джашха: «Джашчыкъ, атынгы алай къой да былай бир кел, мени санга бир зат айтырым барды», — дейди. Джашны юйге кийириб, айтханды: «Тамблагьа дери кишиге джукъ айтма ансы, тамбла ин­ гирге къарнашынг келликди» .

Джаш, керти алыннган кёреме бу деб, келининден къоркъады .

— Айюнге, ёлген сау болуб кёргенмисе, алай нек айтаса? — деб сейирсиннгенди .

— Ол затны киши да билмейди. Аллах сюйген бир адам былайгьа садакъа джыя келди, сора мен, нек айланаса, нек болгъанса былай, къарайма да, къарт да тюлсе, санынгы сакъатлыгъы да джокъду, деб соргьанымда, элни ичинде мени юйюмдегинден иги къатын джокъ эди да, ёлдю да, байлыгьымы барысын алтын-юомюш этиб, элтиб Аллахха бериб, къатынымы алыб келгенме, энди юйде тёрт сабийим ач болуб инджиледиле, былай эте, бир кесек кечинелсем, ол къатын саулукъдан, менден насыблы боллукъ тюл эди деб, алай айтды да, мен да алтын-юомюш табханымы болгьанын да джыйыб бериб ийгенме, энди тамбла ингирде къарнашынгы алыб келликди, — дегенди .

— Энди ол адам къалайгъа кетди? — деб сорады къайыны .

— Ма былай ары кетгенди, — деб, джолун кёргюзеди келин .

Джетала эсем, иги аманат этейим мен да, — деб, джашны ызындан сюреди къайыны. Къатын да аны ызындан тебрегенди. Ол адам, артына къарай бара болур эди, ызындан сюрюб келген атлыны кёргенди .

— Арабин, не этейим, къачыб къутулаллыкъ тюлме, джете эсе, ёлтюрлюкдю, - деб, къоркъады .

Аллына къарагъанды да, бир сабан сюре тургъан адам къала-джюкню ишлей тургъанын кёргенди. Чабыб ол адамны кьатына баргъанында, бёркю джокъ, башы да чыгыр болгъанын кёргенди .

— Не болгъанды, нек хырылдаб келесе былай, неден къачаса? — деб сорады сабанчы .

— Кёремисе ол келгенни, андан къачыб келеме, — дегенду бу .

—Да бир хата этген болурса, нек сюреди? —деб сорады сабанчы .

— Ай юйюнге, чыгырланы башларын кесиб айланады, кёреми­ се, мени башымы чыгыры да джокъду, къашхасы болмаса, «кесеме!» — дейди .

— Да мени башым да чыгырды, мен а къалай этейим? - деб, сабанчы да къоркъгъанды .

— Энди мен сабан сюре тургъанча этейим, сен а терекге мин да букъ, — дегенди сабанчыгъа .

Келген атлы уа ол терекге миниб баргъанны эслегенди .

— Ой ананг бергенни тёкген, аманлыкъчы, тюш бусагъат, башынгы кесерикме! — дегенди .

Терекни башындагьы да: «Ой, башым сау болгъанды, бир кесекчигим барды!» — деб къычыргъанды .

Ол алай этген заманда: «Ой, ол тюшерик тюлдю, мени да джанымы алыб къоя эди, кесинг мин терекге!» — дегенди сабан сюре тургъанча этген да .

— Ма, былай тут атны, — деб, къайыны, атны башын анга бериб, джамчысын да тешиб атны юсюне салыб, кеси терекге ёрлеб тебрегенди. Олсагьатдан бу, артмакьланы да атха салыб, джамчыны да кийиб, атха миниб, думп болуб кетгенди. Къайыны терекге ми­ ниб, чыгыр башлыны кьагъын-согьун эте тургъанлай, бир атлыны кёреди. Ол баргъан не болду экен деб, къараса, садакъачы муну, атын да алыб, ташайыб баргъанын кёреди .

— Ой, ой юйюнге, ол алтын-юомюшню алыб, ахыратха элтирикме деб айланнган сен тюлмюсе? — деб сорады терекдегине .

— Огьай, андан мени хапарым джокъду, ол чыгырланы башын кеседи деб айтхан эди да, мени башым сау болуб барады! — деб, башын кёргюзеди .

— Ой, башынг къурусун сени, башынг да, сен да къуруб къалыгъыз, аманлыкъчыны ийдирдинг да кьойдунг. Аны бла тилинг бир болуб этген болур эдигиз, — дегенди. Къайтыб элине бара тургъанлай, къатын тюбегенди да: ’«Джетдингми, джашчыкъ?!» — деб соргьанды .

— Хо, мен да джамчымы да, атымы да бериб келеме, — дегенди къайыны .

— Иги этдинг, тамбла келлик болурла, атха да кёзюу-кёзюу ми­ не, — дегенди .

Алай бла ол ётюрюк айтмаучу адам бек бай джашаб тебрегенди, алай а бир кюн суу къобуб келгенди да, юйюн, рысхысын да алгъанды да кетгенди. Сора ол адам: «Не къыйналса да, адам ётюрюк айтыргъа керек тюлдю», - дегенди .

СЫБЫЗГЪЫ Къарачай бла Джазлыкъ арасы сыртНЕНИ ДЖЫРЛАЙДЫ да Матчи чалман деб, джер барды. Бу­ рун Габзайладан (Хубийладан) Матчи деб биреулен алайда къош болуб тургъанды. Джыргъа-тепсеуге чемер, ол ойнагъан сыбызгьыны тауушу кюнлюк джолгъа джете эди деб хапар айтыучан эдиле. Къобан ёзенни, Бийчесын таба сыртда да малчыкьлары бла дагьыда бир джаш тургъанды. Ол да сыбызгьычы болуб чыгъады да, экиси да кереклилерин сыбызгьы бла ангылатыб тургъандыла. Бир сыртдан бир сыртха .

Бир джолда ол джаш туурагьа чыгьыб Матчиге сыбызгьы бла айтыб тебрегенди: «Аманлыкъчыла джетиб келедиле къошума... не этеме... келмеймисе?» - деб. Матчи да. «Не этселе да, тёзюб тур, атышыб, салышыб башлама, не къачма — малланы стауатха джый­ ыб джетейим, биз хапарларбыз, хорларбыз аланы. Къаракъулакъ ишек иркинг барды, аны кесиб алларына этин сал, не болсун, шорпасын бермей, ары-бери булджунуб тур, сора мен да джетерме, — дейди сыбызгъысы бла .

Чакъырылмагьан къонакъла джетиб къошха тюшдюле. Кечени кече узуну ашаб-ичиб, эртденбласында уа малны къойчусу бла сюрюб кетерикдиле. Джумушлары олду .

Джаш гузабаламай, мурукгуракъ тутуб, къаракъулакъ ишек иркни кесиб, несин да джарашдырыб, отха асады.

Матчини сакълай, не бек созуб, отну сериуюн этиб турса да, эт тюбюне кетиб зее болады деб:

- Эт бишгенди, энди, Аллах буюрса, ашар эдигиз, алайым, — дейди къойчу .

- Аллах буюрса, буюрмаса да ашарыкъбыз, ал! — дейди тамадалары. Анга бары да юоледиле. Джаш хантны тюшюрюб, алларына салады. Шорпасын а бермейди. Матчи да келмейди .

Бир заманда эшикден Матчи кириб:

- О, къонакъла келиб турадьша да, сау келигиз! — деб аллына атлаб, абыныб, чоюнну ичинде шорпасы бла башы тюбюне айландырады. Аманлыкъчыланы бирлери бауурланыб юй тюбюнде чунгурчукъгъа джыйылгьан балчыкъ джугьу шорпаны уртлагьанында, нёгерлери анга кюлалгьанларын кюледиле.. .

Кёб да турмай, андан къалгъанла алайда огъунакъ ёлгендиле. Ала­ ны атларына тюшмезча байлаб, ол сау къалгъаннга тутдуруб иедиле .

...Матчи алай айтханды:

- Экибиз, сюрюуню тыя, бир джерге баргъаныкъда, ол къа­ ракъулакъ ишек иркинги уу джыланны ашай тургъанын кёрген эдим. Сора аллай къойну этин ашаб, шорпасын ичмесенг болмайды деученлери эсимде эди. Шорпаны уа мен, билмегенча этиб, тёгюб ийдим .

АРТЫКЪЛЫКЪ Ким •кёлюне джетмеген эсе да, къайдам, асыры ачыуланнганДан ауузу от чагьа, сыфаты да къутургъан итни тюрсюнюне тюшюб, бийче, джана тургъан отдан бир кёсеуню сермеб алыб, джумушчу тиширыуну тюйюб тебрейди. Къарыусуз тиширыучукъ аллында джукъ къарыу эталмай турду да, сора исси кёсеуле, бетин да кюйдюрюб, къойнуна тюшюб, бишириб тебрегенлеринде, къычырыкъ этиб, башын эшикге атды .

- Ит хашкенле! Сизни артыгъыз болмай, бизни бир чач тюгюбюз тюшмез! — деб, ызындан атыб, алайда да бир уруб, кюйдюрдю .

Ол да, чартлаб чыгъыб, юсю, санлары тютюнлей, бийчени уллу атасы таба, болушлукъ излегенча, чабды. Юйлерине тюгел джетгинчи, хунаны ары джанына ауду. Къызгъан санларым да бир сорушсун, юойгеним, ачыгьаным да бир кетсин, сора къарт бийни аллында тобукъланыб джыларма деб, не этгенин да билмей, узун джатманы тюбюнде габдешлени бирине сойланды.. .

Бир кесек заман озгьандан сора бийче къыз ол тиширыуну гитче къызчыгъына: «Бар, анангы таб да кел», —деб иеди. Очукь да айлана, кетиб, анасын гебдешде кёреди. Айхай, ёле тургъан къарыусуз къатын туруб къызчыгъы бла тебреялмады. Сабийчик аны барыб бийчеге айтханлай, ол, окъ атылгъанлай, джетди, ауузу да, биягъынлай, дунияны аманын къуя .

— Сау кюнню тынчайгъанынг джетмеймиди, — деб алыннган тиширыу къолуна тюшген бир чыбыкъ бла тюйюб тебрейди. Аны бла къанмай, ачыудан джюреги атылыргъа джетиб, бийче хуна ташла бла тюйюб тебрейди. Джумушчусу ёрге туралмайды, джукъ айталмайды, ынгычхаб, джылаб тургъан болмаса. Сора иги абадан ташны бийчеси кёлтюрюб келиб, тюз башына иеди. Габдешдеги къарыусуз таууш этиб, тохтайды... Ол алайда ёледи .

Эртденбласында къызчыгъы, анасыны алай болуб тургъанын кёрюб, орамда адамлагьа айтады. Сора юч-тёрт къарт болуб ба­ рыб, джарлы тиширыуну ёлюгюн алай алыб кетедиле. Асырайдыла .

Хатасы болмагъан джерде, бийче зорлукъда кёмюлдю деб, джарлы къауум къыйналады. Ма артыкълыкь дуния!

2-ч и башы

ТАРИХИБИЗДЕН

БАСХАНУКЪ Батыр Басханукъ уучу болгъанды, атхан огъу джерге тюшмеген аламат мараучу. Къартыракъ болгъанында, шкогун-сабасын къоюб, юйге джарашханды. Тыш эллени биринден, Шаулух бийледен бир джаш, мынга келе-кете туруб, эм ахырында Басханукъну джаш къатыны бла шох болады.

Бир джолда кьатыныны дигизасы:

— Бийим (Басханукъ да бий болгъ­ анды), сен къонакь бийни къуру да адам кибик кёресе, джаш къатынынг а, ариу Сарай, джек болургъа тебрегенди, сакъ бол, аны бла кете айланады, — деб къаты бла озады .

— Джукъ айтма, кетмеге къой! — дей­ ди къарт уучу. Сарай а, бир кече къобуб, эрини къара шкогун кюбюрге са­ лыб, киритин бегитеди; сора чыгьыб, юч тулпар ат болады, аланы бирине миниб къачады. Басханукъ уянса - къа­ тын джокъ, шкогуна чабса —ол да джокъ .

Чардакъда излей кетиб, эски садакъ бла бир узун бычакъ табыб тюшеди. Сора къалгъан эки ат бла ызларындан сюреди .

Шаулух бий бла адамлары, Сарайны алыб, уллу джол бла кетгендиле. Басха= нукъ би л м еген тау дж ер л еде дж ол джокъ, — къысхасы бла тюшгенди .

Эртденбла была ат солутургъа деб тохтайдыла, Басханукъ да башларындан, туурадан къарайды. Аман тик, чауул айрыдан бир къаралдыны эниб келгенин эслеб:

— Араби, ол адаммыды, огьесе къушмуду? — дейди Шаулух бий, сейирсиниб. Сарай;

— Мени бёркюмю ёрге тутугьуз, - дейди сескекли болуб. Бийни адамларыны бири, окъа бёркню сюнгюге илиндириб, мийикге тутады. Эртденнги кюн таякъладан накъут-налмаз ташла джылтырайдыла, олсагьатлай бир садакъ окъ бёркге чанчылады .

— Олду! Ай, джетеди — баш амалыгьызны кёрюгюз! — деб къы­ чырады тиширыу. Алай а Басханукъ джетиб, бычакъ бла сермей тебрейди да, бир джукъ эталмай къаладыла. Алайда бийни да, адамларын да ёлтюрюб, Сарайны алыб къайтады. Эл быланы излерге къайры чабаргъа билмей тургъан заманнга келиб къаладыла .

— Къарнашларын бери чакъырыгъыз! — дейди Басханукъ. Сарай­ ны къарнашлары келиб, толу хапарны билгенлен сора:

— Джылкъыны бери сюрюгюз! - дейдиле. Басханукъну къайынларыны уллу джылкъылары болгъанды. Джашла, эки эмилик байталны тутуб, къуйрукъларына эгечлерини эки аягъын байлаб, кийик атланы бошлайдыла .

Ма алай, итле джыртыб айырылгъан киштикча, бошайды кесини ёмюрюн ол насыбсыз къачхынчы тиширыу .

Халкъ джыр этгенди. Аны китаблада табаргъа боллукъсуз .

КЪУДАЙНАТ Бек эртделеде, Бештау этеклеринден Къабарты джаны джерлени иеси, бир перенкли болгъанды. Ол Къудайнат деб бир бийни (къайсы миллетден эсе да, билмейме) къатынын, ариу бийчени сюйгенди. Аны алыр джанындан бола, ол Къудайнатны кесине чакъыра, кел, карт ойнайыкъ, мен джерими салайым, сен — къатынынгы, дей тургъанды.

Бий юйге сагъышлы къайтыучусун эслеб, аны бийчеси:

— Нек мыдахса? - деб соргъанды. Къунайнат айтханды:

— Перенкли карт ойнайыкъ, мен джерими, сен а бийчени салайыкъ, дегенди да тохтагьанды .

Аллай кюнлени биринде юй бийчеси айтханды:

— Ол энди къоярыкъ тюлдю, ойнагъыз да, болмаса, джерни алыб къал, — дегенди .

Амалсыздан бийчени оноуун тюзге санаб, Къудайнат карт ойнайды. Юч кере ойнарыкъдыла да, эм алгъа бий хорлагьанды. Сора ызы бла перенкли эки кере хорлагьанды.. .

Бийче эринден айырыла туруб былай айтханды:

— Джеримден дженгил къора де да тохта, сора ол кёчюб бара аскери, малы зырафлыкъ салыб барлыкъды, аны ючюн тёлеу бере кет дерсе .

Перенклиге Къудайнат джеримден кет, оноуубузча, джер меникиди, излегениги да табханса, дейди. Сёзюне толу болуб, ол кёчюб тебрейди .

— Сен бу джерледен кёлтюрюлюб кетиб бараса, алай а сени аскеринг, малынг, адамынг джолларымы, кёпюрлерими, эллерими тозуратыб, оюб, чачыб барадыла, аны ючюн туякъ ачха бере бар, ол санга не! — дегенди энтда Къудайнат .

Перенкли алтын ачха болуб Къудайнатха онеки минг бергенди. (Туякъ ачха бериу кеч-кеч, Совет власть келгенинде тохтагьанды) .

Бий миллетине былай айтханды:

—Тышындан келген залимле ата-бабаларыбыздан къалгьан джерлерибизни кючлеб тура эдиле да, кетдиле. Мен кесим ючюн алмагьанма бу джерлени ызына бийчеми бериб, сизни ючюн алгъанма, къарнашларым. Кючлегиз, къоруулагъыз былайларын!.. .

Ялты джылдан бийче къайтыб келген эди деб айтыучан эдиле .

... Артда онглу онгсузгъа чабыб, зарауатлыкъ келтирген заманлада, алайдагъыла ол джерле ючюн ачы кюрешгендиле. Ол огъай, къазауатха барсала: «Биз бу джерле ючюн къатынларыбызны салгъанбыз!» - деб, къычырыб баргъандыла.. .

Бийчесын бла аууб, Балыкь суугъа тюшсенг, тик джол бла ба­ шына чыгъаса. Алайда тауну къыйыры бла тюз ариу джер барды .

Аны аты бюгюн-бюгечеда Къудайнат Джайлыгъыды .

ДЖАНБОЛАТ Гитче Инджикледе Хадаужукъ-къабакъ деб болгъанды, эндиги Зеюко. Анда джашагъанды Джанболат. Элни ол къурагьанды .

Джигит, ётгюр, аманнга, игиге да къатышхан болгъанды. Мал сюрген джерде, не затны юсюнден эсе да, дауур чыгъады, къайынларындан бирни, джууабмы этеди, къайдам, ёлтюреди .

Учкуланда Чотчаладан бир къартны эмчек джашы эди Джанболат. Ары къачады. Къатын алыб да бередиле, сора Къобан ёзен бла энишге эниб, Кёгетли Аягъында юйчюк ишлейди. Алайда бир ариу тала болады, да, Ханий тала атайды. Къатыныны аты бла. Джырында да барды: «Аны къатыны ханны къызы Ханийди», — деб .

Алай бла къайынларындан — Ханукъладан — къоркъуб, кьачхынчы болуб турады. Бир кюн алагьа бир джаш адамчыкъ келеди да:

— Джанболат, сени излеб айланама. Мени кесигизге джаш этигиз, - дейди .

— Ким огъай дейди, ашхы улан, — дейдиле да, джашчыкъ къала­ ды. Дагьыда кюнлени бир кюнюнде, кеч эте, былагьа бир джолоучу къайтады. Аман, арыкъ атыны эки къулагьы да, эшекникилеча, салыныб. Кече къалыб, эртденбласында, ол адам кетерини аллы бла, джашчыкъ'Джанболатха къадалады, атам, къонакъны атын меннге ал да бер, деб .

— Ат керекли болубму, тураса, балам? Эки-юч аламат атыбыз бар шойду да! Джаш, мени айтханымы эт деб, бирда болмагъанында, Джанболат кетерге хазырлана тургъан джолоучугьа:

— Алан, къонакъ, джаным, атынгы мында къоюб, меникилени къайсына сюйсенг да, минсенг а! Джашчыкъ аны излей эди, — дейди .

Ол адам, талай кере да ахсыныб, джашчыкъ да бир семиз ариу атны таукел тутуб, ойната келгенин кёрюб, Джанболатны да халисин биле, атын къояды.

Ол кетгенден сора, джашчыкъ:

— Урушмагьыз, мен муну къаллай ат этсем да, кёрюрсюз! — дейди .

Кертиси бла да, талай кюн кетгенден сора, Хадаужукъ улу джаш­ чыкъны атлагьа суу ичириб келгенин кёреди: Джанболатны эки атын алай ийиб, джашчыкъ, ол къонакъдан къалгъан атны нохтасыны къыйырына узун джиб байлаб, «окьчу» дегени сайын, сирелиб тургъан атланы юслери бла кёнделен ары-бери да чынгай эди .

Джашны къонакъны ол арыкъ джапысыз атында бир ышан болгъанын билгенине терен сейирсинеди Хадаужукъ улу. Джашауумда, дегенди ол, джюрегим эки джолда тюрленнгенди. Бу биринчиси .

Джашагъан джерлери джол юсю болгъанды да, хазна киши саламлашмай, къайтмай кетмейди. Аллай бир джолоучу келиб, атдан тюшюб саламлашады. Ким да эслерик эди ол адамны белинде уллу бычагьы иесинден эсе алгъа тийгенин джерге. Уллу къама. Джыртыкъ, сау джери джокъча, къыны бла. Джашчыкъ а, кийик джаныуар кёкенлеге бугъуб, къабар затын мараб тургъанча, эки кёзюн джандырыб, тылпыуун алмай, къонакъны зыккыл къынлы уллу къамасына битди .

Атасына «къонакъны ол къамасын алыб бер, энди джукъ тилемезме», дейди. Джолоучу, тюрлю-тюрлю сылтаула салыб, бек къыйналыб ауушдурду была берген сауутлагъа .

Хадаужукъ улуну эртде нёгерлери муну табыб, тышындан мал сюрюрге хазырланадыла. Джаш «мен да барайым», - дейди .

— Сен алкъын джашса, ананг бла тур, - дейди Джанболат .

— Огъай, бирда къурумаса, атларыгъызны тутаргъа джарарма .

Айтханын этдирлигин биле эди да джашчыкъны, Джанболат биргесине алады .

...Къара Ногъайгъа барыб, Бештауну джаны бла келиб, малны Гум ёзеннге урдула. Была да сюрюуню ёрге айландырдыла, аскер джетиб келгенин эследиле .

— Мен алЛарын тыяйым, — дейди Джанболат, — сиз, хайда, сюрюгюз .

— Атам, мен барайым! - дейди джашы. Аманлыкъчыланы кюлгенлерине, къозугъанларына да къарамай, джаш, башында, кёкюрегинде кюбесин тюзетиб, атын къуугъун келген таба бурду .

Джанболат а биле эди аны бычагъыны ауузун: бу балта бла тогъуз-он кере уруб юздюрген бутакъланы джашчыкъ, кюле-кюле, джангыз сермегенлей агъызыб тургъанды .

Сагъат ётген болмаз эди арадан, барына да бир таша къоркъуу синнгенди: ДжанболатнЫ эмчек джашы, юсюнде кереклери бла, джети-сегиз атны сюрюб келе эди. Джетиб сюрюуге къошду .

— Бий, джаным, - дейди Хадаужукъ улуну биринчи нёгери Баппучу улу Салпы - бу бала, уллу болса, барыбыздан онглу боллукъду, таб, бусагъатда огъуна. Бизге джашау берирми? Къоркъмаймыса?

— Баппучу улу, мени джашым бла кесими нек къоркъутаса?

— Сагъыш эт дейме, бийим. Бир тюрлю кёзлери барды .

Малны сюрюб Бийчесыннга чыкъдыла. Былайда джаш:

— Атам, мен элиме-джуртума барайым. Сау бол этген игилигинг ючюн, эки затны излей эдим да, экисин да табдым сени кючюнг бла! - дейди. Хадаужукъ улу тюрленеди .

— Да, иги джаш, бар, алай а талай заманны бизге джаш болуб туруб, сора анангы кёрмей къалай кетериксе? Анга тюбеб, алай айырылсакь ашхы тюлмюдю?

Джаш, тынгылаб туруб, сора:

— Тюз айтаса, — деди. Джанболатны аман къаннга киргенин да сезди. Къобан ёзеннге тюшгенлеринде, суу эрши къобуб, бокъланыб келе эди. Джанболат, Аллах мени къолумдан аджал табдырмай, араби, суугъа кетерми экен, деген акъылда:

- Джашчыкъ, сууну бир кёрсенг а, биз кириб ёталлыкъбызмы эке? - деди. Джаш, сёз да салмай, атны суугъа таукел киргизтди. Была аманны джоралаб турсала да, ат хазна къыйналмай эрши суудан ётдю .

Ол заманда да бир тюрленди джюрегим, дегенди Джанболат .

Бери да ёт деб, къол булгьайды. Алай айтыучан эдиле: джаш атын ол джагъада ары бла бери бир-эки кере элтиб, сора бу джанындагьыланы туураларында тохтаб, эм алгъа уллу къаманы къолуна алыб, аны кюнде джылтырата, атын шын тургьузтуб, ачы къычырыб, сора алай кирди суугъа, деб.

Къобанны арасына джетерге, сен ат, мен ат дерге къаладыла да, Джанболат:

- Барыгъыз да бирден атыгьыз! - деб къычырады. Кеси атмайды .

Къобанны эрши сууундан кёнделен ётюб келген джаш тулпарны бери чыкъса не зат этерин билиб, иги мараб атдыла да, джашны суугъа кёмдюле .

Ёлюгюн тутуб, алыб келиб, бусагъатда Огъары Ташкёпюрден узакъ бармай Таулулары деб биреуленни джери болгъанды, аны огъары джаны талада асырайдыла .

Ол джашчыкъны ким болгъаны, къайдан келгени белгисизди, алай а бек айтыллыкъ тулпар, джигит, ётгюр адам боллугъу белгили къалды .

Бу хапарны Къарачайда айтады Джанболат, эмчек анасы бла ата­ сы, асыраб тургъан джашынга этмеген игилигинги бизгеми этериксе деб, юйлеринден къыстаб иедиле. Хадаужукъ улу Къобан ёзенден Теберди ёзеннге кёчеди: «Къабакъ джашагъан» (Джангы Теберди) былайда тохтайды. Ариу, Джанболатла талайла болуб, этген ишлери бир адамча кёрюне эсе да, алай-былай деб айтыр къарыуубуз джокъду. Не ючюн десенг, унутул-гъандыла бусагъатда бизге бек багьалы болуб къалгъан хапарла, джырла .

Джанболатны къанына сингиб къалгъан болур эди, мал сюрмей, урламай, аманлыкъны къоймайды, джюзден аслам адамны тоноуун этсе да. Бу джол узакъгъа барадыла. Была мал сыйырыб ызларына айланыргъа, джауум джауады къар къатыш. Андан тауну келген эдиле, энди уа бу пелах джангурда малны сюрюб тау бла бараллыкъ тюлдюле.

Джырында былай айтылады:

Дж юрюгюз, джашла, биз m ay джолланы кетейик .

Тауну барсакъ, эй Джанболатым, къар кёбдю .

Алай эсе, бирси, тюз джолланы кетейик .

Тюзню барсакъ, Джанболатым, джол кёбдю .

Болмай эсе, биз орта джолну барайыкъ .

Орта джолну да Ханукълары сакълайла, Адам этин ала къой этинлей сакълайла .

Даулаша-уруша кетедиле да, къалай-алай да болсун, была малны с ю р ю б Хадаужукъ улуну къайынларыны (эски къайынларыны) къаты бла озаргъа джол чыгьады. Озсала, озсунла — къайынлары кенгден огъуна Джанболатны таныгьандыла. Эртде заманлада бир тобугъуна окъ тийгенди да, аны ючюн ол буту бюгюлмейди - ёзенгини иги энишге дери салындырыб, сакъат аягъын анга салыб, алай джюрюгенди Джанболат. Андан таныгъан болурла, элден мараб тургьанла бир джашчыкъны (энтда джашчыкъ!) иедиле .

- О Джанболат! - деб къычырыб, была таба аты бла келалгъанын келеди джаш .

- О Джанболат, къоркъма да, былай кьайта бар, дейдиле санга!

—Джаным, бу джашны келиуюн табха санамайма. Атама! —дейди Салпы .

— Къой, сабий шойду да, — деб Хадаужукъ улу урдурмайды .

Джашчыкъ джетиб, сау кел, Джанболат, деб саламлашыргъа узалгьанча этиб, чепкенини узун дженгини ичинден тапанчаны чыгъарыб, Джанболатны тюз кёюорегинден урады. Элден, чегетден да быланы мараб тургьанла атадыла тёрт джанындан. Джашчыкъ, Джан­ болатны уруб, ызына бурулгъанлай, Салпы да аны урады .

«Джанболатны нёгерлери алтыды. Баш нёгери Баппучу улу Салпыды», ~ дейди джырында. Нёгерлери, Джанболатны ёлюгюн да, сюрюб келген малларын да кьоюб, алай кьачыб къутуладыла .

Джанболатны кийимлери къызыл дарийди .

Аны джаш къатыны ханны къызы Ханийди .

Джанболатны Тёбен Тардан таныйды, — дейди джырында .

Бу джол атлыланы ичинде эрин кёрмей, бир пелах болгъанын сезиб, ала джетерге, къачаргъа хап-хазыр болду. Хадаужукъ улуну нёгерлери хапарны айтханларында, Ханий, юйде кийиучю агъач чарык^лары бла аягъында, кьачыб Къарачайгъа барыб къалады .

НОГЪАЙ Къарачайда мюрзеу джокъну орнунда МАЛНЫ СЮРЮУ болады да, черкесге, орусха, тил билмегени амалтын хазна кьатышмай, эртделеде бир заманны ногьай бла сатыу-алыу джюрютгенбиз. Алай эшитгенме, ногьай тонаб, адам ачытыб тебрейди. Аны ючюн болур, шкок кёлтюрген джыйырма бла он адам чыгьыб, анга да кьурманлыкь этиб, къарачай аскер Къобан ёзенни энгишге атланады. Ногъайны джери кёб болгъанды, ногьайлыла Элтаркъачда, Джёгетейде да тургъандыла .

Аскер баш джолла бла келиб, Сары-Тюзню башы Алта-Айгьыр тюбюнде мал орунлада бугьуб, тахсачыла джибереди. Тахсачыла тюзде (бусагъатда Сары - Тюз эл орналгъан джерде) онеки ногьай къош джай кёклеге къонуб турады, деб кьайтадыла. Аскер онеки къошха юлешиниб, эртденбласында тёбен къошдан кириб, шкок атыб, дауур-сюйюр этиб, ёрге айланады. Сюрюулени къутулгьаны къутулады, къалгьанлагъа малны ышыртыб барадыла. Къозулу къойла къыйын келе, кеч эте, Марагьа киредиле. Иги къарангы болуб, была Арба Къол Аягъында тохтаргъа ногьай аскер да джетеди. Бизникиле уллу шынкъарт этгендиле да, тёгерекни джарытыб киши къоймайдыла алайгъа.

Ногьайда Туугьан бийни огьурсуз, аманлыкьчы джашы болгьанды, ол бир суу бетли аты бла, арагъа чыгьыб къычырады:

— Боташланы джигит Гапай, мында эсенг, бери чыкъ! — деб .

— Айхай да мындама! Итлигингден эки элни бир-бирине сойдура эсенг, къанга боялгъын!.. — деб, Гапай да атлайды джаяулай .

От джарыкъда бир-бири ёшюнлерине шкокланы тиреб, сен ат биринчи, огъай, сен ат деб, талайны тургъандыла, Сора Гапай:

— Сени малынгы да сюрюб, мен биринчи атмайым, сен ур, джи­ гит улан! — дейди. Бийни юсюнде окъ тиймеген кюбеси болады, джарлы къарачайлы уа - кюбесиз. Гапай джыгъылады, олсагъатлай шкокланы огъары аягъына салыб тургьан бизни аскер бирден атыб, джашны атдан ийедиле. Ногъайлыны джетиб тутуб, ёлген джашны Къарабий деб къарнашы болады, анга Гапайны къанын ал деб, шкогун кюбесини тюбюнден сукъдуруб, бийни ёлтюртедиле, аны бла джюрюген джорукъну бузадыла. Ногьай аскер ёлюклерин алыб кетеди, Къарачай да, малны сюрюб, ёрге таянады .

Тютюн чыкъгьан юй болуб, джаш, къарт, джарлы, бай деб къарамай, малны теппе тенг юлешедиле. Къобанланы Таумырза деб, бир уста санаучу болгъанды, ол тёртден-тёртден санаб, он эки минг къой чыгьаргъанды .

Юч джыл кетеди арадан .

Къарачай джарашыу болсун деген оноу бла Ногъайгъа эки келечи джибереди. Ала барыб бир юйге тюшедиле, къонакъбайларын

Туугьан бийге ийедиле, ол да барыб айтады:

— Къарачайдан джарашайыкъ деб келгендиле, джашынгы къа­ нын да тёлерикдиле, келсинлеми? — деб .

— Келсинле, —дейди бий, —бир хаталы джаш хатасындан ёлгенди деб, эки эл бир-бирине джюрюмей, келмейми турлукъду? Бир динлибиз, бир тинлибиз.. .

Къарачай тёлеуге Туугъан бийге алтын ачхадан бешджюз сом береди. Аны бла эки халкъны арасында джарашыу болуб, барыбкелиб, сатыу-алыу башланнганды .

Керекми эди муну сагьыныргьа, къайдам?!

АЛТАЙГЪЫР Бу тийреледе тургъан бир ногъай ханны урушда ёлген ёлюгюн аны адамлары алыб келе, бусагъатда Сары Тюзден Джёгетей ёзеннге аугъан мийик айрыладан ёталмай, туракълайдыла .

Ханны бийчесине атлы иедиле былай-былай деб. Ол да, энди мен алты айгьыр джексем дамы ётдюралмазма деб, айтханыча, алты аджирни джегиб, ханны ёлюгюн бир айры бла уллу сыртха чыгъаргъанды. Ол айрыны аты бусагъатда Алты Айгъырды - ма, мени эшитгеним, хапар керек эсе.. .

Бек аман тик, къыш болса — бузлауукъ, хадауус джерди ол айры .

Дагъыда сарытюзчюле алайтын чыгъыб, башында бичен ишлеб, алайтын юйлерине эндиредиле!

Алты Айгъыргъа джол этгенни элни тарихине тюшюрюрге ке­ рекди .

СЮ РЮ ЛМ ЕГЕН Суйкъунланы (Батчаланы) МусакъКЪОЙ СЮРЮУ ай Тау Схауатда кеси джангыз кюз аягъКЪЫ ЗЫ ЛБЕКЛЕ) ында малчыкълары бла тура, къызылбеклиле келгендиле .

—Тишликге къой бер! - дегенлеринде, Мусакъай тутуб бир къой бергенди .

— Биз джангыз къой ючюн келмегенбиз! —деб, къойчугъа къамчини иги тартыб, къойланы барысын да сюре башлайдыла. Аны бла да къалмай, къама бла Мусакъайгъа сермегенлейине, имбашында тургъан кийиз къаблы шкогу къолуна келиб къалгьанды. Мусакъай ол шкок бла аманлыкъчыланы бийлерин урады. Дагъыда ата-ата къутулады. Суу ашаб, джар этген джагъада джанбаш болуб аумай тургъан уллу терекни тюбюне джашырылынады. Муну табалмайдыла. Бек джерде болгъанды да. Эркечле ол шкок таууш къатыш-къутушда юркюб, джоппу болуб Схауат суудан ётедиле, къойла да ызларындан. Аманлыкъчыла къой къайгьылы да болмай, Мусакьайдан да дертлерин алалмай, бийлерин сал этиб, алыб кетедиле .

Эркечле уа ол барыулары бла барыб, Тебердиге тюшедиле, экинчи кюнюне Дууут Джалпакъгъа Макьалы Кёлге чыгъадыла. Сейир тюлмюдю, не джанлы, не адам тюбемей аланы келгенлери. Алай айта эдиле, Мусакъай бла къойла тенг джетген эдиле Джазлыкыъа деб.. .

Ш ЕРИУАН Кечени ауурлугьу ётгенден сора чыкъКЕРИУАН) гъан джулдузну атьщы. Аны бла тенг тебрегендиле эртеледе аскерле къазауатха, аны ючюн аталгъанды «шериу аскер» деб. Джасакь джыйыучу аскерчиге да айтхандыла алай. Кёб атлыла, къайдам, арбала тизилиб баргьаннга да айтхандыла. «Шериуан», «кериуан» дейдиле .

— Бир шериуан атлы чакълы бар эдиле, — деб айтыучан эдиле, кесек атлы озуб кетсе .

ЭМИНА Чымыкланы (Кипкеланы) Осман ай­ тыучан эди бу хапарны, атамдан эшитгенме деб .

Эртде бир шыйых Османны, аны атасын, дагьыда бир сохтаны, бир мийик таугъа иеди: «Къарабетге чыгьыгъыз да, къарагъыз. Кече джукъламай туругьуз, сора кёргенигизни манга айтырсыз» — деб .

Была кетедиле да, кечени бир заманында кёкде от джаныб, айланыб келиб, Тебердиге тюшеди. Сохтала эртденбла шыйыхха айта­ дыла, былай-былай, кёкню бир джанындан бир от чыгьыб, келиб Къабакъ джашагъаннга тюшдю деб. Шыйых джамагъатны джыйыб, палахны келе тургъанын айтды .

— Къачмагъыз, къачмагьыз гяур боллукъсуз, ол Аллах буюргъан затды, —дейди. Эмина келиб киреди. Сора шыйых бир къагъытны алыб отну къыйырына салады: къагъытны ал джаны чыммакълай къалады, арт джаны уа саргъалады. Сора, дагьыда элине алай айтады:

— Къачыгъыз! Отдан къачхан къаллыкьды. —дейди экинчи. Ташха, агьачха къачады миллет, юч къатын а, биз сенсиз кетерик тюлбюз деб, ол шыйыхны биргесине айланыб, ёлгенлени асыраргъа къарайдыла .

Бир кюн шыйых юч къабыр къаздырады. Эртденблагьа аны джашчыгьы ёледи, экинчи кюн-къатыны, ючюнчю кюн айтады: «Мен да ёллюкме, сора эмина ма ол кюн тохтарыкьды, —деб, бир болджалны айтады, — андан туура-туурагьа чыгьыб, чакъырырсыз, джыярсыз элни.

Мени къабырымы башын сыппа-сыйдам этиб къоярсыз:

джатхан джерими излерге болурла — аны ючюн». Шыйых ёледи, аны кеси айтханча асырайдыла. Сора ол юч къатын мийиклеге чыгьыб, къычырыб, айланыб, халкъны джуртуна джыядыла деучен эди Чымык улу .

ХУБИЙ АПЕНДИ Эресейде азатла башларына бош болгьандан сора да, бир кесек джылны Къарачайда ол буйрукъгьа бойсунмай, бийле, биз къулланы сатыб алгъанбыз деб, унамай тургъандыла. Ол заманлада Зукку пристоп патчахха къагъыт джазады. Андан сора джарым патчах келиб, ногьай, къабарты, къарачай, черкес бийлени бусагъатда Черкесскеге джетгинчи джерге джыяды. Алайда аскер да тургъанды. Ол, оноугьа хар миллетден ючюшер адам сайлагъыз, дейди. Сора джыйылгъан халкъны ичинден бир атлы къарт чыгьыб, патчахны адамыны пайтонуну аллына келиб, орусча салам береди .

Джарым патчах кесини тёгерегин аулаб тургъан бийлеге кимди бу адам деб сорады. Ол Хубий апенди болгъанды, Мухаммат.. .

Огьай, ол джарым патчах болмай, патчахны къарнашы огьунакъ болгъанды, огьай, Хубий апенди атдан тюшюб, тобукъланыб салам берген эди, деб да эшитеме бусагьатлада. Къайдам, мен джаш заманымда хар затдан хапарлары болгъан къартладан эшитгеними айтама .

... Наибни аскери Дагъыстандан Къарачайгъа келиб, Тюркге къошулайыкъ, гяур бла болмайыкъ деген кёзюуледе, Хубий апенди кёб кюрешгенди Шамилни келечисини сёзлерин халкъгъа сингдирир ючюн. Алай а Къарачай халкъ аны унамайды, орусну тыйыншлыгъа санагьанды. Тюрк къысталады, Хубий апенди да тау артына ётюб, юч-тёрт джыл туруб къайтады. Ол орусча да, арабча да уллу билими болгъан адам болгъанды. Уллу кёллю, ол ёмюрю байгъабийге багьа бериб, не бел бюкмегенди, не онг джанына салмагьанды деучен эдиле. Аны ючюн муну сюймегендиле.. .

Дагъыда патчахны адамы Хубий апендини джаратыб, аны сёз урумундан, былай соргьанды:

- Сен бу акъылынг бла патчахха джаулукъ нек этгенсе? — деб .

- Мени ёмюр уруннганым, кюрешгеним да патчахныкъыладыла .

Шайтан джелчик бир кесекчикге букъу этиб кетгенча, мени бош дыгалас джангылычларым... уллу патчахха ол не? — деб джууаб этгенди Хубий апенди .

Сора миллетине бурулуб:

- Юч адам сайларыкъсыз да, бирине мени айтыгъыз: не шериат бла, не башха джорукъла бла дженгдирмезме, - деб тилейди. Айтханыча, аны да сайлайдыла, Гитче хаджи деб дагъыда бирни айырадыла. Ючюнчюлерин унутдум .

Къабарты бийле алай даулагьандыла Къарачай бизден азат болсун — ала бизге джасакъ тёлеб тургьандыла деб. Алайда дауурдан озуб, тюйюш чыгъа башлагьанлай, патчахны аскерчиги айырады къаугьаны.

Сора Хубий апенди:

- Мусакай Схауатда бир бийгизни тишлик къой ючюн ёлтюргенинде, не эталгъан эдигиз? Бийчесында бир сюрюучюбюз бийгиз­ ни да, адамларын да къыргьанын да, не эталгъан эдигиз? Не уа, Кьара Муссагьа джукъ эталдыгъызмы?! Къойчу джашларыбызгъа сойдура тургъан, не тукъум бийлесиз сиз? Кертиди, джер амалтын бир кесек заманны, къышлыкъла ючюн джасакъ бергенбиз — ол бийлик этгеннге саналмайды, ансы!.. — деб, дагъыда деменгили юлгюле келтириб, чыртда хорлатмагьанды .

Алайда патчахны адамы, хар миллет кесини джеринде эркин болуб турургъа, мындан ары къул тутханнга аллай бир, быллай бир тюрме азаб салыргъа деб, буйрукъ бериб кетгенди .

КЪАРТ НЕ КЁРГЕНДИ Къарт-Джуртда джюз бла отуз джыл джашагъан бир къартха дунияда не сёйир зат кёргенсе, деб соргъандыла .

— Хапалары бла Чагъарланы тийрелерини арасында бир бау бар­ ды, мен сабий заманда да эски эди, энтда алай турады. Къол Аягъы къулакъ тау джауумдан ырхы болуб, къобуб Къобанны аллын тыйгьан эди.. .

Ёргеледе джауум саркъыб, сууну аллы бош болгъанында, Къо­ банны ургъан сууу Сылпагъарланы тийрени тёбен джанында джарг ны ма ол кюн этгенди... Ай, джанларым, Уллу Тюзню кёрмей ёлюб барама!.. - дегенди ол къарт .

Сейир-тамаша дуния: Къобан сууну ёрге баргъанын кёрген киши, аллай бир джылны джашаб, Къарт-Джуртдан юч-гёрт къычырым джерни барыб, Уллу Тюзню кёрмегенди!. .

РГЪАШИТ Не аман тик энишгеледе да ёгюз арбагьа ргъашит салмай эдик. Бусагъатлада тормоз дейдиле. Арба эки чархлы бола эди да, джолну кён-делен туруб къала эди, аны ючюн салмаймы эдиле, билмейме. Джазлыкъда Эниу Аягьы деген аман тикде он, джыйырма арбачы болсакъ да, тохтаб, биреулен ёгюзлени баш бауундан тутуб, къалгъанла да арбаны артындан къадалыб, эниб кете эдик. Мен билиб, ёгюзлени башын Худаланы (Эрикгенланы) Иб­ рахим тутуучан эди. Джашла арбагьа джабышыб, Ибрахим да бир боюнсхагъа имбашын тиреб, ай, Аллах, ай, Аллах, дегенлей тюшюучен эдик. Тюз джерге джетгенлей, Худа улу: «Айджаякъ, ала джаулугъунг...», — деб созуб башлаучан эди. Джашла да: «А, энди Аллахны унутдунг!» — деб. Огъурлу адам эди Ибрахим хариб. Акъ Акка деучен эдиле анга артдалада Къумушда .

APT ЭШ ИК Къарачайлыла бурун заманлада юйлерине арт джанларындан да бир эшик нек айыргъандыла деб, сорадыла джаш адамла .

Эртделеде, ол аман дунияда, кеслерин тышындан келген хатадан сакълар ючюн: джауну келгенин кёрюб, арт эшик бла чыгьыб, ташхатаугъа сингиб кетгендиле. Ол огъай, таша джолла болгъандыла, арт эш ик бла кириб, дорбундача рахат тургъандыла сабийи, тиш ирыуу, абаданлй чыгьыб джаудан кеслерин къоруулагъан заманда .

Сюйюб айырмагъандыла юйню сууукь джанындан да бир эшикни ата-бабаларыбыз .

Бурун, джюзден атлагъан бир къарт къатын кьыйналгъанында, юсюне джыйылгъандыла.

Туудукъларыны бири:

— Не этесе, анам? — деб соргъанында .

— Да, ал эшик бла кириб, арт эшик бла чыгьыб барама. — деб, къойгьанды. Рысхы бла джашаудан киши тоялмагьанды. Узакъ ёмюрге джашагъанында, аны барын да юйню кенглиги юч-тёрт атламны баргъан заманчыкъгъа тергеб къойгьанды!. .

ЧИЙГОШ А БИЙЧЕ Бурун кеслерин ёчге салгъан къызла болгъандыла, аллай-быллай джигитлик этгеннге барлыкъма деб. Байлыкъдан, эрикгенликден. Къабарты джанында Къарма къабакъ бла Хабаз элни арасы бла суу барады, Балыкъ къобан. Кёпюрю бир джерде да джокъ, къуру кёчюуюл бла ётюб тургъандыла. Кёчюуюлню аты Тюкюлмюдю. Джыйырма тёртюнчю джыл мен Хабазгъа баргъан эдим да, аны кёрген эдим: юйню бир къабыргьасындан эн да, бири бла чыкъ да кет — ёресине къая, шоркъа, быртда терк баргъан суу. Джай ёте болур эдиле, къыш а.. .

Чийгоша бийче деб бир къабартылы къыз ючлю тайгъа миниб джангыз айыл бла Тюкюлмюден ётгеннге барлыкъма деб, кесин ёчге салады. Аны къарнашлары алайтын джылны не аман кёзюуюнде да ётюб тургъандыла. Бийче къарнашларымдан онгсузгьа барлыкъ тюлме деб, сёзюн халкъгъа белгили этгенди. Узакъ— джууукъдан да келиб-келиб къарайдыла да къызгъа — ариу, айтылгъан къыз — тик, бузлауукъ къабыргъадан хамуюлгьа аты, кеси да къатышыб, Тюкюлюмге кетиб, Къабартыны джашларыны арты болуб къалгъанды.. .

Артда бир чегемли джаш ючлю тай бла (ючлю тайны туякълары джити боладыла), джерини да джангыз айылы бла Тюкюлюмден сау-эсен ётюб, Чийгошаны алыб кетеди .

Ючлю тай эди ит гыбышыны миннгени, Чегемли сохтады, ма Чийгошаны сюйгени... — деб аламат джыры барды .

АБАЙЛАНЫ Бурун Малкъарда бек айтылгъан бийКЪАРТ АЗАТЛАРЫ лени бирлери Абайлары болгъандыла .

Ала бир къулларыны эки къызын эки джерге сатадыла. Аталары, эки кёзю да къарау сокъур къарт киши, къызларындан сора джаны джокъ, бу джашаудан эсе, ёлген ашхыды, дейди. Алай а къан алыб ёлейим деб, аман акъылгъа киреди .

Айлана-джюрюй, багушну чучхуй кете, бир темирни табыб темирчиге барады .

Лбайлары къан къалала ишлейдиле, Хар кюнюне бир къысыр ийнек соядыла, Манга юлюшге бел омурауун къоялла, Ашамайма да, джабаллыкъ къарын тёзмейди, Ашайма да, бу гяур тишле юзмейдиле.. .

Темирчиге тишлерим къалмагъанды, бычакъчыкъ эт деб тилейди. Багушдан табылгъан темирчикден асыулу бычакъчыкъ чыгьады. Кече кеч болуб, хар ким чачылгъандан сора, бу кеси къалыучу юйчюгюне бармайды да, уллу юйледе эш ик артына къысылыб къалады. Эркишиле болмагьандыла, бу уа кече арада, къысыла-къысыла барыб, бешикде сабийчиклени боюнчукъларын тартыб-тартыб къояды. Ёлюрге кюре шге или гид и, алай а асыры аман амал табханды.. .

Эртденбла къобсала, бешикле къанга боялыб тура.

Къычырыкъ, сыйыт болуб, ары-бери чабсала, къарт киши, не эсе да джанлаялмай, эшик артында тургъанын эслеб, къатынла тюйюб тебрейдиле, джамчы таракъла бла уруб, тырнаб, зее этиб алай ёлтюргендиле:

«Джабай бычакъчыгъа перент бычакъ ишлетдим, Абайланы келинлени, тайы ёлген байтал кибик, кишнетдим», —деб, джырында алай айтылады .

АТЛАНЫ ЮСЮНДЕН Алгъын, къарачай тукъумлу деб, бизни тау джерледе огъай, тышында да къатылыкъларын танытхан иги онглу атла болгъандыла. Джылкъысы асламгъа патчах джер да бергенди, кьазауатда уллу себеб болады деб .

Аллай акъыллы атланы кёргенме, иесине ким болса да хыныракъ сёлешсе, ачыуланса, ол ат, къатларына келиб, иеси бла кюрешгенни тобугьу бла тюртгенин! Неда иеси, джылкъыны къыйырына кириб, джюгенни зынгырдатса, джортуб келир. Сора бирбирледе ат иесине келмей къалса, бил: ол заманда джолунг боллукъ тюлдю. Кёресиз, атлада да адамлагьа таша къаллай ышанла болгъандыла.. .

Огьары Дууутда Джаналдыланы (Кипкеланы) Гитчени тулпар аты болгъанды. Аны, Баталпашинскеге барыб келейим деб, биреулен тиледи. Гитче берирге унамагьанында, ол адам, эл джатхандан сора, атны чыгьарады. Эни уллу маймёз къумачны мелте этиб, атны белине байлайды, бели чанчмазча. Баталпашинскеде сют этиллик бир джууугъуну ёкюлюне правлениеден къагъыт элтирге керекди. Алай ийнаныгьыз, ма ол ат бла ол адам, кече бла барыб, къагьытны берир джерине табдырыб, танг атхынчы ызына къайтыб келгенди .

Джюз кьычырым - ары, джюз къычырым - бери! Атны шыкъыртсыз киргизтиб, орнуна иеди. Ат белинде кече узуну сылыт бо­ луб келген адам, джукълаялмай бауну башында ары-бери барыб, тангнга алай чыкъгьанды... Джаналды улу эртденбла атына барса, ол ашына да тиймей тура. Арабин, рахынмы болду, деб эшикге къыстайды. Ат, суу ызына джортуб кетиб, ызына айланад.ы, арбазны эшигине бурула турмай, бурууну юсю бла чынгаб, алай кириб ке­ теди орнуна. Аны барысын кёрюб тургъан, бюгечели джукъламагъан адам, Гитчеге келеди .

— Алан, - дейди, — атынга джукъ болгъанды деб танымаймыса?

—Аз терлегенчик этиб, ашын ашамай тура эди да, не болду экен деб, тышына ийген эдим да, керпеслениб къайтды, — дейди Гитче .

Сора, ол заманда айтханды ол адам, аны атын алыб кетиб, танг атмай къайтханын, джатмай тургъанын.. .

Бизни тийре. Эки кюнден чаре боллукъду да, хар ким атын хазырлайды. Чомаланы Джумай, кишенлениб тургъан атын бошлаб, юсюнде эртден чыкъда къысхагъа-къысхагъа ойнатады. Доггайланы Герий дуппурдан къараб аны кёрюб турады .

Бир кесекден, Герий юйге кетгенлей, Джумай, анга барыб:

— Герий, атха къалай джарау этерге керекди? - деб сорады .

— Эртденбла эртде тур да, эртден чыкъда атынгы хайда къысхагъа ойнат - андан иги джарау джокъду! - деб кьойгьанды джюреги джарылгьан Герий. Чабарыкъ атны (таб, къаллайны да) эрт­ ден чыкъда сюрмезге керекди: джётел этеди. Ол огъай джарау этиле тургъан атны тюбюне кийиз тёшеб да тургъандыла .

Джазлыкъ элде Доттайланы Герийден уста джокъ эди атха джа­ рау этиуде, ол кьарагьан ат озмай къоймаучан эди. Ёчле салыныб, чаре башланыргъа кёб къалмагъан кёзюуде Герий бла бирге ёчешедиле, бизни атыбыз озарыкъды деб. Герийни аты да джокъду, Къаншаубийни аты мында Джалпакъда, кеси уа — элде. Герий, унуталмайма, ол къарт адам, белинде да таягъы бла, элге эниб кетди, Къаншаубийден атын тилерге. Айтмай чабдырса да, Герийге ким не айтырыкъ эди, дагьыда, къайдам, адам бир-бирине тынгылагъан, уялгьан этеди, кетеди .

Эркинлик алыб келди да, атха джарау этиб тебреди. Эки джаш­ ны, таякъны базман этиб, миндириб, дженгилин сайлады. Ран Башы деген сыртда боллукъду чаре. Чабдыла да, Герий джарау этген ат бир къычырымгьа аллыбыздагьы сыртда тас болуб кетди. Атны юсюндеги Чомаланы Ногьай деб бир джашды. Герийни къатыны, хариб, ары-бери чаба эди, эрине ачыуланыб, къабыргъадан таш тёнгерегенча баргъан атда биреуню джашына бир джукъ болуб къалады, деб. Алай а, бир зат да болмай, ол ёч алды .

...Мени ючлю, джазгьа тёртге чыгъарыкъ атым барды. Аламат джюрюшлюдю, алай а чабдырыб кёрмегенме. Ёнге, бир джолда, Баталпашинскеге бара, Доттайланы Алийни чарслада чабыучу атын бир кесекге озгъан эди. Меникини джюрюшю Алийни атын джортдуруб келди да, Абук-къабакъдан (Хумарадан) чыкъгьанлай, атланы бошладыкъ, бусагьатда Сарытюз орналгьан джерге мен алгъа джетдим. Аны аты уа Аджиланы Къыркъгъанла деген айтылгъан атларындан эди. Ма, ол ючлю атыма Герий, кюн сайын дегенча келиб, тёгерегине айла­ ныб, къараб туруучан эди, мени чабыучу, аллына ат иймеучю кёк атым бар эди, анга ушайды деб. Аны хапарын да айтды. Керти асыулу ат болгъанды. Амма, къатаууз эди да, хазна адам чабдыралмагъавды .

Герийни тюкен джюрютюучю бир эрмен шоху болгъанды, ол муну атын тилеб алыб кетеди, Армавирде, уллу ёчле салыныб, уллу чарсла боллукъдула деб. Гетенден тёгерекге буруу къуруб, аны ичинде чабхандыла... Герийни атына миннген джаш, атны ауузун тыялмай, буруудан чынгатыб ийгенди. Ол тюз джерде ат барыб-барыб, юсюндеги да къарыу эталмай, эм ахырында ат, джаныб, ёлюб къалгъан­ ды. Анга ушайды деб, къыйналамы эди, тансыкълаймы эди, къай­ дам, къуру да келиучен эди бизге .

Энди ол атчыгъымы хапарын айтайым. Теберди бла Джазлыкъны арасында Къул Тюбю деб къыйыр къышлыкълада ингирде мал джыйыб, Джалпакъны юсю бла Джазлыкъгъа аудум. Ол да бир кюнлюк джол болуучан эди. Юйде джассы намаздан сора джолгъа атланама. Атам Баталпашинскеде джатады, ары барама. Келе-келиб, Мурзабек ачыда (бусагьатда Красногорну тёбен джанындагъы гара суу) тохтайма, кече былайда къалыргъа. Танг аласында джолоучула джюрюй тебреб, мен да алай чыгьама .

...Атам хариб, не аман терлетгенсе атынгы, дейди. Тебрейме атымы махтаб: тюнене ингирде Къул Тюбю къошладан чыгьыб, кече Мурзабек ачыда къалыб, тангны кёгергени бла туруб келгеними айтама. Ийнанмайды атам, эшта-эшта, сени тайынг баралмаз аллай бирни, ма, мында бир байтал сатылады да, ол барлыкъды, дейди .

Бир аскерчи джаш Къарданикде кече къалады да бери келиб къараса, аскер къагъыты джокъ. Кесини атына ышанмай, атам махтагьан байталны иесине айтмай миниб кетиб, кече ары джетиб къайтады .

Анда да билинмей къалгъанды кече чабыб айланнганы. Юшджюз сомгъа сатылгьан этеди ол, деди атам .

Мени ачхам болду да, байталны алдыкь. Ингир ала юйге тебрейбиз. Манга айыбды бу хагок байталгъа миннген, сен мин, дейди да атам мени атчыгъыма минеди. Ол чабыучу байтал тебрейди хаман къабыргъасы бла барыб, хагокланыб, былай учуб кетерге излеб .

Станседен чыкъгъанлай, ийнаныгъыз, байтал, герсокъа этгени да джокъ, Джёгетей Аягъына шош болуб джетеди.

Кече бир юйде къалабыз да, эртденбласында атам:

— Энди кёрюрсе байталны барыуун, - дейди. Барыб-барыб, Къобан ёзенде Узун Бусакълада тохтайбыз. Дууут аягъына кирирге, байтал арыб, атам мени атымда кюле-кюле келеди, налат джаш, къайдан табханса бу тулпарны, деб. Джюз кьычырым келдик, деди дагъыда.. .

Бир джолда базаргъа кетиб, ызыма къошха чыгъыб бара, хоншу къошну юсю бла озарыкъ эдим да, аланы итлери атымы туягьын ашай тургъанына барыб къалама. Таныб къойдум! Аныча мал джокъ эди: джууагы бюгюлмей, былай, къангишча, ингичке, джерге чанчылыб битген эди. Къошунтуякъ. Аяб, тагъаргъа кёзюм къыймай туруучан эдим. Мен джокъда, буруудан чынгайма деб, къабыргъасына чалман къазыкъ кириб ёлгенди, дедиле къошчула. Кёб адамым ёлгенди - аладан аз бушуу этмегенме анга, деб кёлюме келеди. Атны ёлгенинден да бек, тулпарлыгъы билинмей кетгени ючюн бушууун бюгюн да унутмайма .

Къошунтуякъ, къангич джууаклы атчыгъым.. .

АТ ОЮНЛА Джыйырманчы джыллада мен, Красногор стансени тёбен джаны Джако къулакъны эки джылны арендге тутуб, гитче къошчукъ къураб, ортакъгъа бичен чалыб тургъанма. Тюкеннге эннгеним сайын кёреме: стансени майданында талай джаш ат оюнлагьа юренедиле. Аланы юретген, къартыракъ орус киши, бир джанларында туруб, алай-былай этигиз деб, кьычырыб турады. Сора бир кюн мен да ызларындан атымы джортдуруб тебрейме.

Бир-эки кере алай этгеними кёргенинде, ол къарт:

- Юренирингми келеди? - деб сорады .

—Хо... —дейме. Ол адамны манга юретгени, аны ол сёзлери эсимде къалыб кетгендиле: «Ёлеме, не уа джыгъылама десенг, сен ёмюрде джукьгьа юренник тюлсе, къоркъууну башынгдан ат!..»

- Ким къоркъады? Атны белинде, кьайсы бир таулуча, мен да сабийликден бери айланама, - деб таукелленеме. Къарачайны оюну болуучан эди къууанчлада, ат бла чабыб келиб, узалыб джерден къол джаулукъ неда ачха алыу. Анда да аман тюл эдим. Темир сомланы эришгенден джерни бир кесек чучхуб да сала эдиле, аны да экинчи кереден ары къоймай тургьанма. Къоюгъуз, кесин махтагьанны бурунлада телилени эм башына тергегендиле.. .

Алайды да, кесими бегитиб, устаны айтханындан таймай кюрешеме къолуму, аягьымы ат юсюнде къалай тутаргьа керек болгьанын билирге. Ненча кере джыгъылгъан болур эдим, ненча кере атны аякъ тюбюнде къалгъан болур эдим?! Алай болса да, сау къаллыкъ, ол адам кёб затны кёргюзтдю манга. Къошха чыгьыб, тюз сыртда да юрете эди. Ат баралгъанын бара тургъанлай, аны бойну бла тёгерек айланаса, кьарын тюбю бла бир джанындан бир джанына чыгьаса, эки джанына кёзюу-кёзюу джерге тюшюб, ызынга минесе, ат джерни юсюнде тиш туруб, тёппенг бла аууб кетиб къобаса — ма алай бек кьыйын эди .

Экинчи джылны кюзюнде, къайдан эсе да къайтыб келе, Джазлыкъны тийрелерини биринде тойгъа келеме да къалама. Ол заманлада эки-юч джаш болгьан джерде эрлай оюнла чыгьыб къала эдиле .

Къол таш атыу, тутушуу, ат чабдырыу, къызла джыйылыб, той этиучен эдик. Келеме да, джерден ачха алыу бла кюреше тура халкъ, сора узакьдан огъуна чабыб келиб алама десем, алалмайма. Ызыма айланыб келе кёреме да, къоймайма. Ол ачхачыкъны, талай къарт олтуруб тура эдиле да, алагьа бериб, тютюн алырсыз, —деб, барыб джашлагъа къошулама.

Тамада тенгим бар эди Габут улу Баттал деб, ол шыбырдайды:

—Аман джаш, той башланнгынчы, ат оюнларынгы кёргюзт, мен команда бериб турурма.. .

Кертиси бла да, атда ойнаууму бир кере Батталгъа кёргюзтгенме ансы, киши билмейди. Гитче къулакъ суучукъдан ётюб мырдыны къыйыры бла ариу джерчик бар эди, алайгьа джетгенлейиме, Габут улу команданы басыб тебрейди, алай эт, былай 3 Заказ 1521 чаб, былай тур, деб. Кёргюзтюб тебрейме, джыйылгьан халкъ да манга къараб. Талай затны ойнагъандан сора, эки-юч джаш мени аллыма чыгьыб, атдан тюшюрюб, къолумдан-къолтугъумдан кириб, алыб тебредиле .

— Хабат ол итни кючюгюн бери алыб келчигиз, дегенди. Энди тюйюллкжсе, джарлы, — дейдиле. Хабат, атамы эгечи, эки аягъындан да бирден топал къарт къатын, тойгъа-оюннга къараргъа деб алыб келген болурла, энди мени аллайла этгениме тёзалмай, урушхан этерик болур. Урушхан огьай, джабышмакъ гулоч таягьы бла тюйюб тебреди .

— Башынгда акъылынг бармыды?! Ант эт, мындан ары чабхан атны къарын тюбю бла чабмазгъа деб! Къайда, Къуранымы бери келтирчигиз! —деб, джашланы бирин юйюне чабдырды. Сора айтама:

— Хабат, атамы баууру, сени Къуранынг къайда атылыб къаллыкъды, андан эсе, хамайылым барды, аны бла ант этейим, — деб, джанымдан гитче джазма китабчыгъымы чыгъарама, — ол къуру да биргемеди .

Хабат огьай демейди, алай а таягъын къалтырагъан къоллары бла башымы туурасында тутханлай турду.

Мен, ант этиб, арлакъгьа джанлагьанлай, тенгим Кипкеланы Али-Мухаммат:

— Хабат, къызлагъа ийнарла джазыучу китабы бла ант этиб барады! — деб, ишни бузады. Биягьы Хабат чамланады .

— Кюлаякъ Гассы, сен дамы адам болдунг? Сен юч айны кийиз бёркню ичинде тургъанса, энди уа бюгюн, башынгы кишиге тенг этмей, чабхан атны къарынтюбю бла, джыланча, сыбдырылыб чыгъаса, не? Тутугъуз!

Огьай, бу джол джашлагъа кесими тутдуруб, Хабатха да тюйдюрмедим. Экинчи кере ат ойнатханым да андан къолайлы болмады .

Джалпакълада Макъалы кёлде ат чабдырыу болуб, ары барабыз. Аны ызындан кёб заманны той барады. Ызы бла эки джаш ат оюнла кёргюзтюб тебредиле. Ёзенгини ат джерни ал къашына салыб, къысха этиб, анга аякълары бла туруб барадыла. Ол да къыйынды: ат не аз да тохтаяракъ болгъанлай, юсюндеги къырылыб кетерге ёч болады .

Бошайдыла, мен да билген затымы кёргюзтюрге кюрешдим. Ат ча­ быб бара тургьанлай, джерни алгъан оюнум бар эди, анга киришеме. Ат джерни кереклерин бир-биринден арлакъгьа тизиб, атыб барама, эм ахырында джюгенин атама. Бир кесек чабдырыб, юреннген атымы бойнундан къагъыб, ызына бурама. Атны бармагьа къоюб, джерлеген этерикме. Анда да, бир мине, бир тюше. Джюгенни кийдириб, джауурлукъланы бирине узалгъанлайыма, басыныб къа­ раб тургъан миллетден къолунда акъ таягъы бла бир къыз чыкъды .

Къумукъланы Хадижат, тийребизден джууукъ джетген къыз. Аллыма чыгъыб, таягъын манга атыб, атымы юркютдю. Ат къайгъылы болмай, ёрге туруб, аурутхан тобугъуму ууа тургъанлайыма, энтда бир урду биягъы акъ таякъ бла, джарлы ананг ойсураб турады, сени этген затларынгдан кёлюне чабыб, деб.. .

Ма аллайла болгъанма. Эй, кьайда ол юонле! Оюнларымы арты бир сейир кюлкю болмай къалмагъанды! Таб, кьыйналыу. Дагъьща от ойнагъанымда..'. Ол джол а Басхандан келе эдим, ёчле алыб.. .

ДЖАБАГЬЫ Эртделеде Къазанч улу Джабагьы деб, бютеу Къарачайгъа, Малкъаргъа, Къабартыгъа да аты айтылгъан, оноуу неге да келишген, билимли адам болгъанды. Дагъьща, ма ол акъылман, Тюркге аууб кетгенди. Сен, бир онглу адам, бизни къоюб нек кетесе деб соргъанларында, ол: «Тауусулмазлыкъ малынг болса, ёлмезлик джанынг болса, ол заманда джаша гяурну джеринде!» - деб къойгъанды джууабха .

з* 3-ч ю баш ы

ТУКЪУМ, АТАУУЛ БАБАЛА

ЁЗДЕН Буруннгу хапарлагьа кёре, Езден Тау артындан келге иди. Анда джерни юсю бла дау чыгьыб, Отарладан бир бийге къол джетдириб, таулада —эбзелени арасында — орунлашыргъа базмай, Хурзукга келеди. Ол заманда эл алкъын болмагьанды. Хурзук сууну джагьасында бир къулакь барды. Аны бла ёрге чыгьыб — дорбун, ёзенни аягъында — экинчи дорбун. Онглу мараучу, уучу болгъанды Ёзден. Кюндюз тауда уугъа айланыб, огьары дорбунда джан кечиндириб тургъан­ ды, кече тюбюндегине тюшгенди .

Ол джыллада Къарачайны ёзеги Басханда болгъанды. Боташ, уугъа айлана келиб, Минги Таудан къараб, Хурзукну кёреди да, былайда адам джашаргъа боллукъ кёреме, деб кетеди. Экинчи джол хазыр орунларына арпа бюртюкле къуюб келеди да, уллу джассы ташны юсюне тоиракъ къуюб, урлукъну себеди. Аны Ёзден кёрюб тургъанды, дейдиле. Бу не адам болду, ол кюрешгени да не затды деб, Боташ кетгенден сора, таш ны юсюнде джангы топракъны къозгъаса — арпа бю ртю клени табады. Былайын джокъларыкъ адам болур, дейди .

Къач джетиб, Боташ келиб, арпаны битимине къууана тургьанлай, Ёзден чыгъады. Алайда танышадыла, бир-бирине хапар айтадыла. Туз-дамны ортагьа салыб, антлы къарнашла боладыла. Ол кёзюуде Къарча бла Боташны арасы таб тюл эди. Къарча къарт болгъанды, аны джаш къатыны бла Боташ шохлукь джюрютедиле деген сёзден бир-бири­ не таб къарамагъандыла, деген сёз джюрюйдю. Къабарты бла да орталары тикай: андан джасакъ джыя келген адамланы барысын тутуб, бир джер тешикге къуюб къойгъандыла .

Ол хапарланы да айтыб, Езденнге Боташ, кёчюб келейим дейди .

Алайда Хурзукну эки юлюш этедиле .

Ол кёзюуде къулакъ юзюлюб, джел-боран кёлтюрюлюб, чегетде агьач къырылыб, ёзенни шындык басыб болгъанды. Агъачны сырты бла ташыб, Ёзден, Боташ келгинчи, бир тёрткюл юй ишлеб къояды. Ол да юйдегиси бла кёчюб келиб, Ёзденни юйюне тюшеди .

Къарнашлача, бир юйча джашаб тебрейдиле .

Эртденбла Басханда туруб къарасала, Боташ джокъ. Минги Тау­ ну ары джанында аламат джерни сагъыннган болур эди Боташ, биледиле ары кёчюб кетгенин.

Сора Къарча былай айтханды:

— Къабарты бла да джаубуз, Боташ бла уа мен гурушхалы болсам да, Боташ джетген кюнде эр эди, келигиз ызы бла ауайыкъ!

Нёгерлери Науруз, Адурхай да болуб, барадыла да, Худее Аягъында бир уллу ташны белги этедиле, джер юлешедиле. Къарачайны

Къадау Ташы деген — ма ол ташды. Боташ айтады:

— Сиз Къарт-Джуртха барыгъыз. Джалан Къол да сизники болсун .

Иги кесек заман озады, миллет ёседи. Сора эки ёзенни бирин бизге берсинле, экисине бири болмаймыды, деб башлайдыла. Джер къуралгъанлы, дуния къазауаты — джер къазауатды. Ол заманда Ёзден, тау артына кетиб, къайтмай тургъанды. Юч джыл озады .

— Энди эбзенг да кетди, бир ёзенни бизге бер, - деб Къарча Боташха кьадалады. Сора Боташ, тау артына барыб, Ёзденни юйде­ гиси бла кёчюрюб алыб келгенди. Ёзденни Кылчакдеб бир къарнашы да ётеди была бла, алай а артда ызына кетиб къалады .

Биягъы джер къаугьа сууумайды. Хурзук бла Учкуланны арасында джыйылыучу джерлери болгъанды, бир уллу джассы ташны ёрге кёлтюргендиле да, тохана этиб Боташ анга миниб, къатына да, къуру Ёзден болмаса, кишини къоймай, алай сёлешиб тургъанды .

Алай эте, джыйыла да чачыла тургъанДыла.

Хапарны джюрюуюне кёре, халкъ Ёзденни алдайды:

— Сен джангыз киши бла онгмазса, эл бла бол, аман, иги эсе да .

Боташны ёлтюр да къой, — дейдиле .

— Да, къалай ёлтюрейим? Антлы къарнашлабыз1 Ортагьа салыб ашагъан туздамыбыз урур! — дейди .

— Сен тийме, биз ачыуландырырбыз, джууукъгьа келеек, ол биягьы къамасына узалгьанлай, эки къысха илигинден тут да, бошлама, —дейдиле да, къалай-алай болса да Ёзденни кеслерине бурадыла .

Боташны сюймеген къауум, Ёзденни андан айырадыла. Боташны ёлтюредиле .

Джерни юлешедиле. Тенг юлешедиле, Боташны юйдегисине юлюшню юсюне да къанына джер чыгъарадыла. Бир тикли къургъакъ къабыргъа болады да, къатыны, мен алайда къаллай битим аллыкъма дегенинде, Ёзден, болгьан терслигин ангылаб, мен ары суу чыгъарырма, дейди. Кертиси бла да, ол илипин энтда да турады .

Боташланы къан илипин деб .

Юч джыл заман озады, Къабарты бий Къарачайны табады. Джасакъчыларымы думп атиб къойгъансыз, андан бери да юч джыл кетди, аны джасагъын бермесегиз, дугъужамгъа (тёлеуге) тюшесиз, дейди. Джасакъ: хар юй башына ючюшер къызыл къашха бугьагъатуру. Къарачай тилейди, къайдан табайыкъ, табалмай кьачыб келебиз бери, болджал бер, деб. Бир джылгъа бугъагьатуруланы къураргъа деб, бий юч адамны джюкге алыб кетеди .

— Джыл джетеди, бийни джасакъчысы келеди. Былай этедиле:

ауузунда тиши къалмагьан бир къарт итни тулукъгъа салыб, къанджыгьасына юочлю байлаб, ма, джасагьы буду, ал да бар, дейдиле .

Алай да этедиле, сора кьачыб таугъа чыгъадыла. Ёзден, кьарнашхаджууукъгьа тюбеб, аскер тилейди. Кесингден онглу бла кюрешгенни джолу болмайды, дейдиле да, къуру джыйырма бла он адам бередиле. Ала бла Бийчесыннга аууб (ол да Къабартыны къолунда), аны малы чыкъгъан заман болады да, бери сюредиле айландырыб .

Огъай, ёрге чыкъгьандыла. Мал кесиб ашамай, уугъа джайылыб, къарачайлыла кийик эт ашаб тургъандыла .

Къабартыдан адам келеди. Не малгъа тиймейсиз (джашыртын кьараб тургъан болурла), не сюрмейсиз, не излейсиз? — дейди .

— Тамадагъыз бери чыкъсын, —дейдиле къарачайлыла. Эбзеле да ортагьа тюшюб, Къарачайгъа эркинлик берилсин деген оноу этиледи. Къарча къуйругьу бла уруб, ачыуланнгандан, къанга ташны сындыргъан хапары ол заманда болгъанды. Къарачай юч зат излегенди:

1) Джасакъ алыу тохтасын; 2) Джюкге тюшген адамларыбызны къайтарсын; 3) Басханда джерибизин берсин .

Къабартыны «хо» этдиредиле, амма джасакьчыны къанджыгъасына итни байлаб ийген заманда, была ол джюкге алыб кетген юч адамны ёлтюрюб къойгьандыла. Тёлеу къайтарайыкъ, дейди да, Къабарты Къарачайгьа Тамбийни, Джанкёзню, Тохчукъну береди .

Ала ёлген юч къарачайлыны юйдегилерине кимине джаш, кимине ата, кимине къарнаш болуб къаладыла .

Хар юйню (саулай Къарачайны) Басханда, Кьарт-Джуртда, Хурзукда, Учкуланда джер юлюшлери белгиленеди .

Ёзденни алты джашы болады. Бийчесынны къыйырында Кьысырла сюрген деб джери болгъанды. Джол юсю, озгъанны-баргьанны юйге къайтармай иймеученди. Джангыз къышха ючджыйырма токълу кесгенди къонакълагъа. Джашларыны бири айтады:

— Эркек токълуланы бошадыкъ, энди тишилени да артын этиб бараса. Экинчи джылгъа джукъ керек тюлмюдю? —деб .

— Сиз манга джууаб этдигиз, - дейди да, джашларын чачады .

Эки джашы Басханда джерлерине, эки джашы Къартджуртда джерлерине кёчедиле. Басханда джашлары: Эсен бла Хаджибий .

ГАССЫ Басханда тургъан заманларында, Гассыны анасы ёледи да, атасы Дуда Кьарачайгьа кетеди, Хурзукга. Гассы да, сабийчик болуб, ана джууукъларында — Хаджи-Дауутлада къалады .

Онджети джылы толуб, атасына, Къарачайгьа ауады. Сора ХаджиДауутлары, анасыны юлюшюн келиб алыгъыз деб, айтдырадыла, Дуда да, джашы да Басханнга келедиле. Энди анасыны юлюш орнуна Дуда «къоймай алдыргъанды дейдиле, огьай, Гассы кеси сайлаб алгъан эди деген хапар да болгъанды — къуп-кьуру бир экиджашар тайны алыб къайтадыла бай джууукъларындан. Артда уа ол тай тулпар ат болуб чыгьады, чарслада аллына ат иймеген. Хурзукдан КьартДжуртха кёчедиле. Гассы да юйдегиленеди .

— Джигитлик бла эркишилик къуру урлагьан бла аманлыкь этиб айланнганнга санала эсе —кёрпозтейик урлагьанны! —дейди Алиюкъ .

— Ёмюрю аны тукъуму табмазча бир этейик, бир тохтар эсе уа, ит малгъун гудудан! —дейди Гассы да. Хатачыны хатасын тыяр ючюн, аны кесине бир уллу хата этерге керекди деген бу экисинден чыкъгъан болурму? Джассы намазнььджамагъат бла бирге къыладыла межгитде, сора хазыр болуб тургъан джангыз атха экиси да миниб атланадыла. Джолда уа, ма аллында айтханымча, ушакъ этиб келе­ диле. Джангыз атха уа къарда ыз аджашдырыр ючюн миннгендиле:

ёмюрю гудудан тоймагъан джауларыны бир асыралгъан ёгюзю бар­ ды да тау къышлыкълада, анга чыгьыб барадыла .

Ёгюзню аякъларына уюкъланы кийдириб, Гассы башындан тутуб, атасыны къарнашы Аликжъ да ат бла ызындан тюшдю. Ашыгьыргьа керекдиле, элге эртден намазгьа джетерча, миллет кёрюрча .

Ол борбайы болгъан ёгюз, къарда Гассыны ары бла бери ата да, Алиюкъ да ызындан гузабаландырыб, юйге джетерге, Гассыны эки аягъы (чабырланы заманы) бузлайдыла. Анга да уллу эс бёлмей, ёгюзню гёзеннге киргизтиб, кеседиле. Была аны союб, этин джашырыргьа, танг белги бере тебрейди. Танг атса, атсын — Гассыны аякълары юшюгендиле. Намазгьа бармай а боллукъ тюлдю. Сора Гассы юй бийчесини гаможларын къаблаб чыгъады. Алай бла эртден намазны да джамагъат бла тенг къыладыла .

Гассы, аякъларындагъыла не затладыла дегеннге:

— Аюнге, бюгече ол аман къатын аякъларымы иги басдырмай къойгъанды да, юшютюб къойгъанма... — деб барады .

Кюледиле, Гассыны аякълары юолде юшюгендиле деб. Ёгюзню иеси уа, излей келиб, Алиюкъ бла аны къарнашындан туугъан урларыкъдыла деб, дауун тёреге билдиреди. Джамагъат шагъатлыкъ этеди, джассы, эртден намазны да бизни бла кьылгьандыла, экисини арасында уа алайгъа барыб, семиз ёгюзню сюрюб келаллыкъ тюлдюле, деб. Кертиси бла да, адам ийнанмазча къычырымланы барыб келгендиле .

— Гассыны аякълары нек юшюгендиле да? —дейди ёгюзню иеси .

— Аны уа, — дейди Гассы кеси, — ол аман къатын бюгече аякъ­ ларымы иги басдырмай къойгъанды да.. .

Аны бла, элни шагьатлыгъы бла, андан къутуладыла. Ёгюзню биз тёлеге эдик да, ол бедишни айтдырмай къойгъа эдиле. Ма, андан бери беш атагьа айландыкъ. Гассыны аякълары кюлде юшюгенди деген сёз унутулмай, безири келген аны сагъыныб ойнайды .

Бир джолда эртденнгиде Гассы бла къарнашы Сыгынчыгъа, Кьарамырза деген бийни эки келечиси келиб, бийибиз сизни Къартджуртха чакъырады, дейдиле. Бир семиз эркечни алагьа бериб, сылтаула этедиле да бармайдыла .

— Муну бла къойсала, шукур этиб къой, - дейди Гассы, атлыла кетгенлеринде. — Алай а къоярыкъ тюлдю. Биягъынлай, халкъдан тишлик джыяргъа къарагъыз дерикди. Бу джол унамазгъа!

Сыгынчы да айтады:

— Кел, кеч этмейик да, ёгюзню къоратайыкъ, къоярыкъ тюл эсе .

Бир асыралгъан ёгюзлери бар эди да, кёзлери къыймаса да, амаллары джокъду кесмей къояргъа. Кюн орта бола, иш была къоркъгъанча болду: биягъы атлыла келиб, алыб кетген эчкилерин къайтарыб, айтдыла:

— Бий чакъырса, олмуду башыгъызны аурутхан? Керек тюлдю анга эчки, ёгюзюгюз барды деб эшитгенди .

— Ёгюз эт биз да ашайбыз, — дегендиле къарнашла .

Аны бла бийни келечилерин ашырадыла. Алай а экинчи кюн дагьыда келиб айтыб кетедиле, юч кюнден урушха хазыр болсунла, барлыкъбыз деб .

Хурзукда от, окъ керекли затла хазырлагъан дорбунла болгьандыла. Къалай эсе да къая букъудан - кюкюртден — от этгендиле, къоргъашын ёзеклени да билиб, кюрешиб окъла этиб тургъандыла алайда. Къарнашла эки-юч кюнлерин алайда ашырадыла, бий бла къазауат этерге хазырланадыла. Эртделеден келген хапар — бир да аламат мараучу болгъанды Гассы .

Къарамырза бий сёзюне толу болду: ючюнчю кюн джыйырма атлыгъа джууукъ аскерчиги бла Хурзукну тёбен джанындан кирди .

— Къарнашчыгъым, — дейди Гассы, — сау къалсакъ — ол биз­ ни насыбыбыз. Бир-эки кере бийге болушханбыз да (аман этген эдик!) айлана да аны ючюн келиб турады. Халкъ а бизге къынгыр къарайды. Сау къалгъаныбыз эсибизде тутарбыз: миллетинг бла болургьа керексе, тышындан келген залимден эсе. Бюгюн эркишилик да, сый да билинирге керекдиле, джамагъатыбызгъа, уялмай, бетлерине къарарча. Эл къысылыб къалгьанды. Кёремисе бир эркек улан орамда?

— Огъай, — дейди Сыгынчы, — майна, аскерни аллына бир тиширыу келалгьанын келеди джаяулай!

Ол тиширыу дуния таныгъан Хужады. Джетитон Хужа деучен эдиле. Ишде, сёзде, оноуда да мунсуз зат тынмайды. Сёзю ётген, сыйы элни аллында тургъан тиширыу. Хужа, чабыб келгенин бузмагьанлай джетиб, бийни аллына уллу чилле джаулугъун джаяды .

— Бийим, джаным, эки камсык джаш чёрчекликлерин кёргюзгендиле деб, керекмиди, акъыллы санга къан тёгерге? Ойлаш! — дейди Хужа .

Къарамырза, джаулукьну теблемей, тохтады. Алай тюшюб иесине узатмайды. Аман къан алыбды. Теблеб озуб а кеталмайды. «Тиширыуну джаулугъу къан бериуню къайтарыр», - деб, ма быллай ишде айтылыб тебреген болур. Шериу деб джасакъ джыя келген аскерге айтылгъанды. Тюшмейди бий атдан .

— Джаулугъунгу ары ал, къатын! Мен ойлашдырайым аланы!

Алкъын онглу, онгсуз ким болгьанын, билмеген кийиклеге билдирейим мен бюгюн. Ары ал джаулугъунгу!.. —бий сёзюн тюгел айтыб да бошамагъан эди, шкок атылды да, окъ, джерни агъарыб тургъан ал акъ къашыны тюбюнден кириб, атха, юсюндеги Къарамырзагъа да хата этмей, арт къашдан чыгьыб кетди. Бий, эрлай секириб тю­ шюб, джаулукъну Джетитон Хужагьа берди .

— О, бери тюшюгюз, аллай мараучула эсегиз — атышайыкъ! —деб къычырды бий, кёзлерин башында къаяладан тюшюб келген экеуленден алмай. Ала — Сыгынчы бла Гассы. Гассы рахат, ашыкъмай атлай, къарнашы уа, артхаракъда шкокну аллына тутуб, джукъ къаугьа чыкъгьанлай, хазыр болгьанын билдире, ёзеннге эниб келедиле .

Джетиб, саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик сорулгьандан сора, ол дау ёгюзню джабхагъын къара этиб салыб, атышыб тебредиле. Къарамырзаны юч адамы атыб тийдиралмадыла, Гассы бир атханлай джабхакъны тюрсюнюн бузады.. .

Аллы бла сабийле, ызы бла арлакъда абадан къауум да джоппу болуб, акъыртын-акъыртын кёрюнюб тебредиле. Алай бла Гассы бла Сыгынчы, миллетни аллында сыйларын тюшюрмей, бу халкъда да ётгюрлюк болгьанын танытдыла. Была бла джау болгъан энди шох болду .

Къарамырза да келиб тишлик джыйыуну къойду .

Гассы бизни уллу атабызды. Бизни атауулубузгьа Гассылары дейдиле .

ГАДЖА Къарачайны бир иши: тыш ындан аманлыкъ этиб, не да, зорлукъдан къачыб келген болса — аны кесине алыб къойгьанды. Барыб бийге тюшсе ол, аны кишиге берлик тюлдю .

Андан къалыб кетген адет болурму эди, къайдам, ол огьай, бизни заманыбызда да тыш эллеге (Басханнга, Инджиклеге, Адыгейге) барсакъ, бийни юйюн соруб анга къонакъ бола эдик. Бий болмагьан элде старшинада къала эдик. Аны ким да биледи .

Гаджаланы аталары юьумукъдан бир телирек къарнашы бла къачыб келиб, Ачахматлада (Кърымшаухаллада) тургъанды. Къаллай бир заман кетеди, къайдам, бу джашха Орусладан Гаджа деб бир тиширыуну алыб, къайынларында джашатадыла. Ол джарты къар­ нашы алкъын мундады. Бир кюн айтадыла, ой, аман кесинг, кеч болду, къазла уа къайтмагъандыла, сюрюб кел, деб .

«Хаджиретледен къоркъама, уллу бычакъны беригиз...» —дейди. Бередиле да, тагъыб барыб, Ташчьщан юьазланы ёрге айландырады. Боюнларын ёрге шын тутуб, акъыртын джюрюген къанатлыланы бир таб кёреди да, ол уллу бычагьы бла ур да бар, ур да, къазланы артын этиб келиб къалады. Ол заманлада бийни джуугъуна билмей тийсенг, не да бир сенек аууз биченчик алсанг, къайдам, дагъьща ууакъ затчыкъла ючюн ол адамны бийге къулгьа бериб къойгъандыла. Алай болгъанды .

Мунга уа къонаквды деб, джукъ этмейдиле. Урушхан болурла. Къарна­ шы асыулу адам болгъанды, аны хатерин да этген болурла .

Аны бла къалады, кетеди. Кёб турмай Ачахматлары Басханнга къыз бередиле. Эки-юч юонню алгьа, кюеу нёгерле келедиле деген заман­ да, къурманлыкъгъа хазырланыб башлайдыла. Ол джаш, къалай уча этиулерин бир кёреим, дейди да, тууар саулай ичинде бишиб къалыучу уллу сыргъалы, багьыр къазанлары болгъанды - аны кишиге эслетмей, элтиб багушда бастырады. Тели-зат да тюлдю, тейри!

Къонакъла келедиле. Энди бий аланы бир-эки ийыкъ тутмай иерик тюлдю. Ары-бери чабышадыла, уча асаргъа сыргъалыны табмайдыла. Не этсинле? Ачахматлары хаух къазан тилерге уа ыйлыгьадыла. Къалай эте эселе да бир мадар этиб, 9-10 кюнню къууанч этиб, къыз чыгьарадыла .

Кетеди — къалады. Бир кесек замандан ол джаш, муну былайда къалай билмей тургъандыла, деб, багушда бастыргъан джерде ёргерге чынгаб (тели кёре эдим) зынгырдатады. Бу не зат болду деб, чабыб алайын къазсала — сыргъалы багьыр къазан. Нек былай этиб бизни бетибиз бла ойнадынг дегенлеринде, да сора сиз манга алгьын нек урушхан эдигиз да, деб къояды .

Тёрелени заманларьщы. Ачахматлары тёреге бередиле аны ишин .

Тёре да аны бийлеге къул болургъа деб буюрады. Къарнашы, мен аны орнуна бир къул да, кереклилери бла юч ат да келтирейим, болджал салыгъыз, деб тилейди. Хо, дейдиле да, юч кюн бередиле .

Ол заманны ичине юч атны, къарнашыны орнуна къул этерге деб бир адамы да бар — Къобан ёзеннге киреди. Сагъат саннга Джалан Къолгъа джетеди. Тёре, болджалгъа келалмадынг, сен да къул боласа, дейди. Бу бармай кетиб къалады. Заман озады .

Бий, кел да «къуллугъунгу эт» дей, бу да унамай тургъанды. Ётгюр адам болгъанды. Сора Ачахматлары барыб аны юйю-юйдегиси бла кёчюрюб келедиле. Эй-я, къызыбызны алагьа къулгъа бериб, дейдиле да, Оруслары джан къалмай, бирер къазыкъны боюнларына салыб келедиле. Биз кьызыбыз бла андан туугъанланы санга къулгьа берлик тюлбюз, къарт къумукълуну уа кётенинге тыкъ, деб Гаджаны да, сабийлерин да алыб кетедиле .

Эри анда къул болуб, юйдегиси мында. Бир затчыкъ ючюн былагьа къул этиу не адетди деб, эл саулай сагъаяды. Халкъ къозгъалишле башха тюрлю боладыла: хар къайсы юйюне джыйылады .

Ийнаналмайма: Гаджа деб бусагьатлада тиширыу ат нек джокъКъумукълу кеси болурму Гаджа, Нюрахмат?

ДОТДАЙ Дотдай бла Кечерукъ Кьарт-ДжуртБЛА КЕЧЕРУКЪ да Хубийлени Тийреде джашагъандыла .

Джазлыкъгъа эл кёчюу болады да, Дот­ дай малланы да сюрюб ары ауады. Джаз кёкде. Кечерукъ Къарачайда джерлеринде къалады. Малланы юлешген этерикдиле да, бир кюн Кечерукъ Джазлыкъгъа барады .

— Ингирде малла келсинле, — дейди къарнашы, — ары дери, кел, сууну аргъы джанында отунчукъларымы келтирейик .

Аякъ кёпюр бла ётерикдиле. Аякъ кёпюр тийреден ташаракъдады .

Баш джанларындан къойчу да сюрюуюн ашыра келеди, была да кёпюрчюкге киредиле. Сен алда бар, хали билмейсе юренмегенсе кетиб къалырса, мен сакъ болуб келирме, деб Кечерукъну алгьа ийгенди Дотдай. Аякъ кёпюрню арасына джетгенлейлерине, Дотдай белинден балтасын алыб, уруб Кечерукъну суугьа аудурады. Дууут суу уллу къобуб келген кёзюую.. .

Эки-юч кюнден Кечерукъну адамлары излей келселе, Дотдай айтады:

— Да, ол эртде огъунакъ кетген эди, нёгер алыб келеим малланы сюрюрге деб... Сора бармагьанды... Арабин, джаугъа-ишгеми тюбеди экен?.. Сау Къарачай келиб, суугьа кетген болур Кечерукъ, дебджаргамланы, суу ызланы тинтедиле. Бир джерде излеучюле Дотдайны къойчусуна тюртюледиле. Къарт, башха миллетли адам. Азат тилни да билмейди алкъын. Ол къолу-башы бла не излейсиз, деб сорады .

— Кечерукъ, Кечерукъну кёрген болурму эдинг, табмайбыз, — дейдиле. Сора къойчу айтады: .

— Дотдай, Кечерукъ, балта, халта, ах!.. — деб сууну кёргюзеди .

Дотдайны къысадыла, сенден чыкъгъанды хата деб. Излеб, Кече­ рукъну ёлюгюн табадыла. Малланы да тенг этедиле. Ёлтюргенден каннга артыкь мал да аладыла. Алтын ачханы заманында 500 сомгьа дери чыкъгъанды адам къан. Адамлыгъына кёре .

Аман дунияла. Кийик дунияла. Мал, джер ючюн тууугьан къар­ нашла бири-бирин сойгъан бизден кери кетген худжу дунияла.. .

АКЪМАКЪ Батчаны алты джашы болгъанды: БоБЛА ДЖАНДАР кай, Джандар, Суйкъун, Акъмакъ, Гиляч, Чычхан .

Тейри, ала барысы да Къарачайдан Джазлыкъгъа кёчедиле, дейме. Ёзенни Къызыл тардан огъары джаны джерлени къоруулагьандыла. Тура-турадыла.. .

Бир къарнаш бир кьарнашны - Джандар Акъмакъны — тышына сатады. Джер - мал ючюн. Акъмакъны юйдегиси да бар, алай онгсузуракъ киши болгъан болур. Къачады да келеди. Джандар дагъыда сатады, энди къайытсанг ёлтюрлюкме, дейди. Ёлтюреме десе, десин - биягьы къачыб келеди .

Анасы бла къатыны Джандардан джашыртын аны Къарачайгьа аугьан чегетде бир дорбунда букъдурадыла. Заман - заман бла ашарыкъ элтиб турадыла. Букъса, букъсун къатыныны къарны болады .

Бир кюн Джандар, ёлтюреме - къЗрнынг барды, кимди? — деб тохтайды. Анасы айтады: «Кесинг ёлтюрген атха къалма да, эртденбла атлыла иербиз да, элни джыярбыз, сора, къахмени эки аягьындан эки эмилик атны къуйрукъларына байларбыз да иербиз... — деб .

Эртденбла элге къуугьун иеди аналары, келсинле да, эл этериклерин этсин, Джандар Акъмакъны эки сатды - къачады да келеди, бусагьатда джашырыб турабыз, къатыныны къарны болгьанд да Джандар, къарнынг болгъанды, ёлтюреме дейди, - деб. Ёзенни ёрге, энишге да ол акъыллы тиширыу атлыла джибереди. Эки адам бирге келмей эди, дейдиле, эшитген-эшитген, бу не хапарды, деб мыллыгын атыб джетген болмаса. Келген-келген да Джандарны къамчи бла бирер да сермей эдиле. Эл джыйылады. Акъмакъны букъгъан джеринден тюшюрюб, юйдегисине къошадыла. Джандаргъа иги урушуб, къагьын-согъун этедиле. Малларын сюрюб келиб, санаб кюрешмей, орталарындан кёз къарам бла бёлюб къоядыла. Акъмакъгъа ёзенни бойну ариу джерни бередиле, Джандаргъа тар къулакъны джетдириб, бу да боллукъду санга, деб къояды эл. Уллу уча этиб, энди къаугьа чыкъмазгъа, деб эл алай чачылады .

Акъмакъ кеси-кесине джыр этген эди. Бизни уллу анабыз — Гыджык амма — бир сабий туугьан тойда Акъмакъны кесини джырын джырлагьанын эшитгенме деучен эди .

Ма, мен да эки сёзюн унутмай турама:

-Ой, Акъмакъ, Акъмакъ, акъыллы Джылына эки сатылды

-Ой-т а, мен къалтакъ улан!.. .

БЁДЕН ЕЛЕРИ Гумда, Дукъай Къол Аягъы деген джерде, бичен ишлей эдик. Чалкъы бошалыб, къачда мал таудан тюшдю. Тамадабызны Гассыланы (Ёзденланы) бир аджир юлюш джылкъычыгъы барды да, ол аны бла сууну ары джанында тургъанлай, къатына бир атлы келиб тохтады. Сора экиси сёлеше кетиб, бир-бирине ёшюн уруш этиб тебредиле, бириси кьамчи бла чабды, бири да, джюгенден кьадалыб, дауурлары эшитилиб башлады. Къошда менден сора киши джокъду, кесим да джашма, чалкьы тутханым экин­ чи джылды. Суудан ётюб барсам - Бёдене улу Къулчора хаджи, тамадабызгъа атларынга бизни тукъум тамгьаны нек салгъанса деб, дауур аны ючюндю.

Батдал айтады:

— Тамгьа бизни тамгьады, сиз бусагъатда Бёдене болгъанлыкьгъа, биз бай заманда сиз алкъын Бёдене да болмагьан эдигиз, тамгьагъыз да джокъ эди!. .

Мен да, эки сыйлы къарт тамгьа ючюн, кимники эсе да, былай этерге джарамайды дерге юорешеме, алай а манга эс бёлген къайда, бири-бири бла демлешиб тургъан болмаса. Хаджи кетди, ауузу от чартлай, тамгъаларымы атларынгдан къорат деб. Батдалны атларында уа тамгьала тамгъалай къалдыла.. .

Бёденеланы уллу аталары Джаммолат къабартылы Абук бийни (Гяурланы) приказчиги болгъанды. Уллу мюлкню ичинде ол малырысхы къурайды. Абук былайдан кетеме дегенинде, Покун Сыртны (аны джери болгъанды) джартысын Мара эл сатыб алады, джартысын — Джаммолат, эшитгеним алайды .

Бу хапарны уа Сыгынчыланы (Ёзденланы) Томпа айтыучан эди .

Бизден бир къыз Бёденелеге келин болуб барады, Томпа да къыз нёгер. Алай айта эди, талай атагьа айланнганлыкъгьа, бирге тура эдиле деб. Тик, аман къабыргъа, юй орунну да кьызыб салыучан эдиле. Ол джерни алагъа Эрикген деген тиширыу сатханды деб да эшитиучен эдим... Той-оюн барады, Тинимек деб уллу аталары уа арлакьгъа чыгьыб олтуруб тобукъларына башын ийиб, не эсе да, мыдах болуб турады. Келинлени бири келиб: «А, джаш, былай этиб нек тураса?» — дегенинде: «Къой, келин, къой...» — деб къояды .

«Хар кимге бирер арба берне берилсе, санга уа юч арба харакет келгенди», — дейди тохтаргъа унамагъан келин. «Ма ол юч арба тюлмюдю мени баш энишге къаратхан, неге керек эди ол киши хакъ? Биз джангы келген заманыбызда атабызны Чораны джангыз бир ийнекчиги болгъанды, аны да, хадауусну, къуйругъу туура омурау джетген джерден юзюлгенди да, Къарачай Бёдене атайды «бай» деген сёзню да къошуб, атама джангыз ийнекчиги бла Байчора атайдыла. Ма, ол заманлада да бизни юйге киши хакъ кьатышмагьанды. Ай, келин, ол сен айтхан харакетди мени ахсындыргъан», —дегенин эшитгенме деучен эди Томпа джууугъум. Томпа кеси да бек хапарчы, джырчы эди.. .

«Мени, — деб осият этгенди Тинимек, — сал агьачымы алыб баргъан заманыгьЫзда, бетими ачыб элтигиз: Бёденелени мюлк джерлеринден ётгюнчю ёгюзлени юч-тёрт кере солутуб, алай ётюучю эдиле, ол джерни ичи толу мал да кьурадыкъ, энди бир кёрсюнле Тинимек биргесине не алыб баргьанын деб», адам улу оюм этерча айтханды ол акьыллы адам .

Дагъьща: «Тинимек, бу джангы властха бир-эки алгъыш айт», — дегенлеринде: «Ай, бу сары гяурну арты болсун!» —деб къойгъанды .

БЕШ БАШ Беш баш талай джол айы рылгъан джерге мал бла тюшюб, озгьан-баргъанны къошха чакъырыб, айрандан иги ишхы ичириб: «Кел, тутушайыкь!» —деб тургъанды. Джылы айран­ дан гоппан бла бирни ургъан адам а къалай тутушурукъду? Къонакъбай бир мазаллы, саубитген киши болгъанды, джыкъса уа — тюймей иймегенди. Аны ючюн аталгъанды Бешбаш ат да, тюз аты уа Алий болгъанды. Кеси да - Текеланы тукьумдан .

Биреулен Бешбашны къошха элтиб, этиучюсюн биле болур эди, къайт дегенине да кьарамай джанлай башлайды. Бешбаш уллу къаманы да алыб ызындан сюреди. Къачыб баргъан ызына къараса, Бешбашны къолунда къамасы, ауузу да от чагъа, джетиб келеди .

Бешбаш джетиб, кьамасын хансха быргъаб, ол адамны сыртындан баш бармагьы бла тюртеди. Алай айта эдиле, керти да къама бла сермеди деб, къычырыкъ этиб аугьан эди, деб .

Бешбашха бир джолда кюеую келиб кече къалады. Бешбаш аны халисин биле болур эди, танг аласындан туруб къараса, кюеую джокъ, дуркъугъа барыб къараса, эки джылны да къысыр къалгъан бир семиз къунаджини джокъ. Батыр юоеудю, не? Джалан аякълай, юсюнде къуб-къуру маймёз кёлегинден сора джугъу джокъ, Беш­ баш аны ызындан мыллык атады .

Бир тиширыу, эшеги тас болгъанды да, энди бёрюле ашагъан болурла деб, ындырлагъа къарай чыкъгъанлай, Бешбашны юсюне чыгъады. Ол тиширыу, аны ол халда кёргенинде, не айтыргъа билмей: «А джаш, не ариу таягъынг барды?» — дегенди. Бешбаш: «Ай, келин, чегетде джети таякълыкъ ёсдюре турама, ансы, бу таякъ таякъмыды...» —деб, энишге къараса, ол заманда кёргенди джаланбут болгъанын. Сора Бешбаш кёлегини этеклерин энишге тартыргьа кюрешгенди. Тартыб а къайры тартырыкъды? «Ол итден туугъан бюгече бизде эди да, семиз къунаджиними алыб кетгенди», дегенди джарлы Бешбаш амалсыздан. Аны ол сыфаты бла элге иймез ючюн, ол тиширыу ариу айтыб* бар энди, ол къунаджинни олсагъатлай кесген эдиле, не этериксе, къой, кесингикиледиле да, деб ызына ашыргъанды .

КЪЫ ЗЫ ЛКЁНЧЕК Эртде джасакъ джыя келген бийле Къарт-Джуртда бир старшинаны юйюне тюшедиле. Ол Къарачайны джыйыб, былай-былай, къонакълагъа тишлик берирге керекди дегенди.

Сора халкъны ичинден бир атлы чыгьыб къычырады:

— Биз бу итледен къутулгъан шой эдик да? — сора атындан тю­ шюб, — Учкулан бир джанына айырыл, Хурзук да бир джанына айырыл! - деб буйрукъ береди. - А энди къонакъ сеникиди, кесинг бер берлигинги, — дейди старшинагьа. Сора атына мине тебреген заманында чебкен этеклери эки джанына къайырылгъанында кёнчеги къызыл .

— Санга келгенча, ол къызылкёнчекге келеек, этер эди бир адамлыкъ, — дегендиле керексиз къонакъла старшинагьа. Аны бла кетгендиле. Ол къызыдкёнчек Шидакъланы Сосуркъа болгъанды, аны туудукълары Къызылкёнчеклери деген атауулну джюрютедиле .

ГОЧИЯЛАНЫ Нарсанадан келе Гум ёзенни ёрге ТамЮ СЮ НДЕН чы Айрыгъа кирирге ызымдан бир атлы джетди. Танышабыз да, ол къарт Гочияладан болуб чыкъды. Бир адам сёлеширге сюе эсе, мен да алайма, бу уа ауузуму ачдырмай, Гум Башындан Дууут аягъына келиб къалдыкъ.

Джалан Къолну башындан энгишге айланнганлайыкъгьа:

- Былайлары бурун Гочияланы джерлери эди, - деди. Бир кесекни тынгылаб барды да, кюлюб тебреди. Алайда эсине бир зат тюшген болур эди, хапар айтды .

— Гочиялары бийледиле, къагъыты болмагъанлыкъгъа деб, ол иш иш тюлдю деб, къагьытны алыр ючюн, хар Гочиялы юйден он сом бла (алтын ачхадан) биришер къой джыябыз. Аны барын бизни къайгъыбызны этиб айланнган малгарлыгьа бериб ашырабыз .

Кёб да турмай, ол «Гочиялары шапран бийледиле» деген къагъытны келтирди. Не эсе да, малгарлы шохубуз кече чегетде къалыб, эртденбла эртде келиб, къагъытны тутдуруб, къалыргъа да унамай кетди... Былайда энтда кюлдю ол сейирлик къарт .

— Биз алай къошда бола турабыз. Къагъытыбызны алыб, къууанч тыбырлы болуб, элге тюшдюк. Гочия болгъаннга хапарладым. Энтда кюледи джолоучу нёгерим.. .

— Къагъытны алыб, ёшюнню ёрге тутуб айланнгандан, кьарнашчыгъым, не пайда: Совет власть чыгъыб тура кёре эдим, мал­ гарлы аны ючюн гузаба болгъанды... Аны бла болгъан азабыбыздан къутулурбуз .

...Дууут аягъына джетиб, ол Къобанны ёрге кетди, мен да Къызыл кёпюрге кирдим .

–  –  –

БЮ СЮ РЕУСЮ З Алий дж ы лкъы кюте тургъанлай, бёрю шайтанны баласын алыб баргьанын кёргенди, ш айтан да, тууайлаб, сюрюб келе. Алий аты бла джетиб, бёрюден шайтанны баласын сыйырады .

— Санга не игилик этейим, айт, - дейди шайтан. Алий, анымуну эт, ол — бу керекди деб, сагъыш этиб айтхынчы, шайтанны баласы ёледи да къалады.. .

«Алийлары не уллу игилик этселе да, бюсюреусюз къаладыла», — дегендиле бурунгула. • 4 -ч ю баш ы

АДЕТЛЕ, ИИНАМЛА, ЫШАНЛА

–  –  –

ЗИЙДАННГА АТЫУ Къарачайда аман айланнган адамланы зийданнга атхандыла неда, бетлерин къазан къара бла бояб, эшекге миндириб, (экисин да бир эшекге, сыртларын бир-бирине тиреб миндиргендиле) орамда айландыргьандыла — ыйлыкъдырыргъа .

1814 джылда Джаухарат деб бир тиширыуну зийданнга (зинданнга) атхандыла. Зийдан, хуюча, терен, адам кенглиги сыйынырча бир къазылгъанды. Терслик этген аны ичинде ёрге туруб тургъанлайына, хар озгъан бир таш атыб, башын джабхандыла. Таш аТмай озгьан адамны кесин зийданнга атхандыла. Джаухаратны Зийданнга атханларыНдан сора, аны атын къыз сабийлеге атамагьандыла, ол джашагъан юйню юсю бла озсала, астагъафируллах деб, бетлерии джабыб озгъандыла .

БОЧАИ БЛА ХУДЖУ Биреулен ёгюзлерин къайынына юч кюннге хаух береди. Юч кюнден ол, башГёрени оноуундан) ха къайынына Худжугъа келиб, былайбылай Бочайгьа ёгюзлени берген эдим, энди бу джай заманда, аяусуз этиб, ёлтюрюб къояр, марджа, бир алырса, деб кетеди.. .

Энди тынгылагъыз къарнашланы бир болмагьан затны юсюнде чыкъгьан дауурну аягьы не болгьанына .

Джауум болуб, кесек джерчиги къалыб кетгенди да Бочайны, джангур тохтагьанлай бошаб къояйым, деб тебрейди. Ол заманда

Худжу джетиб:

— Эй, ёгюзлени сойма! Манга, алыб къоярса дегенди, — дейди .

— Да, бошайма, кёресе, юй тюбю чакълы джерчигим къалгъан­ ды, бусагьат...- дейди Бочай да. Бу да огьай, деб боюнсхагъа къадалады. Джагъалашадыла. Ма, къарнашла! Худжу мазаллы киши бол­ гъанды, сермеб Бочайны тюбге салады, тюеди. Ол заманда тюйю'лген тюбюнден бычакъны сугъады. Алайда Худжу ёледи. Аны джашлары тёреге бередиле. Тёре къан чыгъарады 500 сом. Бочай джарлы, джери аз болгъанды, джер берсе юйдегисине джукъ къалмайды .

— Мен терс тюл эдим, одну терс, мени хаух ёгюзлерими джекдирмей кюрешиб турду... —деб къан берирге унамагьанды. Эки-юч кере джыйыладыла — берирге унамагьанды. Сора тёре быллай буйрукъ чыгъарады: ёлгенни джашлары Худжуну ёлтюрюрге, деб. Учкуланны огъары джанында чегет къыйырында ёлтюрюгюз, дейдиле. Ёлгенни эки джашы Бочайны (аталарыны къарнашларын!) алларына сюрюб кетедиле. Бири урургьа керекди шкок бла, алай а, ким билликди, экибиз да бирден атайыкъ, деб оноулашадыла. Бирден атыб, Бочай­ ны ёлтюредиле, алай а билинеди. Билинеди да, сора Бочайны джаш­ лары тёреге бередиле, экиси да ургъандыла атабызны деб. Тёре дагъыда буюрады: Худжуну джашлары, экиси да бирден атыб ёлтюргенлери ючюн, Бочайны юйдегисине джарым къан берирге.. .

Сора эл айтады, мындан ары туугьан туудукъ бири-биригизге дерт тутсагьыз, джуртдан кёчюрлюкбюз деб .

Кертиси бла да, бюгюнлюкде да сагьынылмайды. Таб, унутулгъанды .

Ш ОППА ТАШ, Къобан ёзен бла Дуут ёзенни арасы Ш ОППА УЛАКЪ сыртда, Байрам Айры деб джер барды .

Алкъын бизни миллет ислам диннге киргинчи джамагьат алайгьа чыгьыб, Шоппа Таш деб, бир белгили таш­ ны тёгерегине ашхылыкьла тилеб айланнгандыла. Шоппа Улакъ деб да болгъанды. Джерге урлукь атылыб бошалгьандан сора кеслери тохтарча юч узун илкични баш къыйырларын бири-бирине къаты къысыб, ёрге сюегендиле. Улакьны аркъан бла аны башына чыгьарыб, тёгерек буруб айландырыб, энгишге-ёрге ийиб кюрешгендиле. Нек? Улакь макъырса - битим иги боллукьду дегендиле. Муну барын да Шоппа Ташны кьатында этгендиле. Ол адет бек эртделеде болгъанды .

Ол огъай, мен билген заманда да Кърт-Джуртдан Чагъарланы, Джазлыкъдан да Мырзаланы тийреле алайгьа джангы келинни эшикге чыгъарыу деб, барыб тургъандыла. Эсимдеди, Байрым Айрыда къаллай той-оюнла бола эдиле! Джангы келинле да Шоппа Ташны юсюне джашха-къызгъа саугъаларын сала, джашла да ташны юсю бла ары бери чынгаб, тепсей эдиле. Сабийни чачындан тюк алыб да салыучан эдиле ташны юсюне. Уллу таш тюл эди, бир къауум джашла кёлтюрюб да кёре эдиле .

Ма ол зат эсимдеди .

АГЪАЗ Тау къышлыкълагъа джангы эл ишлеге чыкъгъан эдик. Чалкьы джетсе айтыучан эдиле алай. Джайлыкъда Къоджакъ Тюбю деген джердебиз. Мен ийнек, бузоу тыяргъа джарайма .

Хаман да кёреме: бир агъазчыкъ, уясындан чыгьыб, тёгерегин къайгъылы ызлаб, сора ызына къачады. Къуру алай этиб турады, баласына къоркъгьанды да. Анга тийген киши да джокъду .

Бир кюн, уллу джангур джаууб, чалкьычыланы кьошха джыйды .

Джашла эригиб, ойнаб, джырлаб тебредиле. Бирлери айтды: «Келигиз, агьазны баласын урлайыкь, анга тийген сау къалмайды, дейдиле, бир сынайыкь». Марлаб туруб, агъаз джанлагьанлай, баласын урлайдыла. Къайтыб келиб, баласын кёрмегенинде, джарлы ана къайгъыгьа кириб, чырт да чыдам табалмай, адамланы ичлери бла ары-бери чабыб башлады. Саламбаш четен кьошчугьубузну юй тюбюнде аркъауун кёлтюрюб тургъан быкъы бар эди, агъаз, анга миниб, сютбашы челекге тамызады. Тамадабыз урушду, разы болдугьузму деб. Агьазны кьабханы, тамызгьаны ууду, билебиз. Джашла акьыртын балачыкъны орнуна саладыла. Келиб, баласын эслегенлей, быкъыгъа ёрлеб, челекни джантау бауун ашаб, сютбашыны джерге ийиб чачды. Сейир-тамаша болгъан джашла, юй тюбюн сибириб алыб, сютбашыны таз бла элтиб ит тегенеге къуйдула. Итлени бири джетиб андан джалаб тебреди .

Ийнаныгъыз, ашаб да бошагьынчы, ит ёлюб кьалды .

Экинчи кере джашла агьазны баласына тиймей эдиле .

БИЙЧЕ ТЮКЮРЮК Атам бир джерленнген атны алыб келди да, бар, бир джашчыкъ «бийче тюрк» болгъанды, бийче бу шыша бла тюкюрюк бериб ийсин, Худжаны джашыма де кесинг да деб, атны джюгенин къолума тутдурду .

Бийче уа юч-тёрт къычырым джерде джашайды, анамы алайда джуу-укълары барды да таукел баргъан эдим .

Гадай амма эки кёзю къарау сокъур, къарт къатын Худжаны джашыма дегенимде, асыры «бай» этгенден мени бетими суусул этиб къойду. Нек келгеними айтханымда, шышаны алыб, хапар да айта, тюкюрюб башлады.. .

Аскер чабыб Хож, черкес эл, чачыу-кьучуу болгъаньщда, сау къалгъан сабий, къыз болуб тогъуз-он адам ташха-агъачха кьачадыла. Аладан туталгъан къызланы солдатлагьа къошуб баргьанды черкес генерал Гедох улу. Хож эли, джан къалмагьанча, тюб болады .

Карачайлыла барыб ол зарауатлыкьдан къалгъанладан талай сабийни алыб келгендиле. Гадай да Акъбайлагьа къызчыкъ болуб джарашады. Кеси уа бийче къыз болуб чыгъады .

Алай бла, хапар айта, Гадай амма, шышаны тюкюрюкден толтуруб, башын бегитиб, мени энтда бир-эки бай этиб: «Худжа болмаса мени бла оркьда тенг баргъан джокь эди», — деб, эркелетиб ашырады.. .

Бийче тюкюрюк деб, асламысына, сабий ауруудан ауруса, юсю чапы-рыб, сора бийчени тюкюрюгю джетгенлей сау болады деучен эдиле .

АЛЫМ Джыйырманчы джылла эдиле. Советге ишим болуб барсам, орамны бир джанында Мусакъай улу Хасаннга келин келтириб, той уллу. Ары къайтама. Ойнайбыз, джырлайбыз, тепсейбиз .

Тёгерекге тутуб тургьанла, эки джаш алым джыйыб башладыла. Сау кюнню тебсегенден, тебсемегенден да, сылтаула къурашдырыб алыб, ахырында къобузчула бла харсчылагьа чачдыла. Аллай адет болгъанды .

Ууагьым болмайды да, 5 сом береме. Ол кёбдю. 5 сом ол заманда бир къозулу къойду. Апас, эки апас берсенг, болады. Тёгерек тепсеу бошалыб, мен, арлакъда олтуруб, тойгъа къараб тура эдим, 5 сомуму буздуралмадыла болурла, къайтыб кесиме бердиле .

Энди иги тынгылагъыз хапаргъа. Унутмай тургъаным ачыуланыб тюл, сейирсиниб къалгъаным ючюн болур .

- Алан, беш сомунгу бир берчи. Сен 3 сом бериб, 5 алгъанса, — дейдиле .

- Бешни Акъмакъланы (Батчаланы) Алий бергенме дейди. Кесини да бир мюйюшю джыртылыбды къараб бир берсинле дейди, — деб бир джаш келди. Меникини джыртылгъаны джокъду, деб, чыгъарыб, ачхагьа къарасам —тёрт мюйюшю да сау. Береме. Арлакъ­ да ууакъ дауурчукъ эте тургъан джаш къауумгъа алыб кетди. Бир кесекден ачхамы келтириб берди .

- Алан, энтда бир къарасынла, шо, берсенг а, — деб келди биягъы джаш. Береме .

Джазлыкъ онеки къычырымгъа созулгъан узун ёзенди. Хар талачыкъда бир атауул, тийре болуб турабыз. Аралары узакъ да, джууукъ да болады. Сёз ючюн, бизни Ахъбайланы тийреден бусагьатда келин келген Суйкъунланы тийреге дери тёрт къычырым барды .

Бютеу Джазлыкъ эл 300 юйден атлай эди. Бир элден бир элге баргьанчады тийрелени бир-бирине эзеу этиулери, бырнак кёзюулери да, ойнаулары да. Тёбен элден — менден сора джан джокъ. Не Акъбайдан, не Хубийден киши къымылдамайды. Энди, чынты, мени бла безий тургъанлыкълары болур, къайдам .

Биягъы сомчугъуму келтириб бердиле. Къатымда уа джырчы нёгерим Тытыланы (Батчаланы) Добай олтуруб турады.

Ол, къой дей тургъанлайыма, джашлагъа барыб айтды:

- Тейри, мен Абугалий бла джолоучу нёгер да болгьанма, тойгъа-оюннга да бирге кёб джюрюгенбиз, ийнаныгьыз, анда сиз айтхан затланы кёрмегенме, къоюгъуз, джашла, - деб .

Сора къатыма олтуруб:

- Энди келселе, берме. Эки кере алдыла, болду. Къайтармай къойсала, не эталлыкъса? - деди манга. Хо, энтда бир келдиле .

— Джашла, эки кере алыб къарадыгъыз, кёралмаймысыз къыйырында юзюлгени болмагъанын, — деб, Добайны айтханын этиб, бермейме. Алай бла кетерге, ахыры, ачханы алыб къачыб кетди, демесинле деб, кюн батаргъа джууукълашхынчы бир турдум. Атым Советни аллында ат илкичге байланыб турады, ары тебредим. Джашла да биргеме келдиле. Барыбыз да сыртыбызны буруугъа тиреб, кьырдышха олтурдукь. Алий, мен 5 сом берген эдим да, аны орнуна 3 сом къалгъанды деб даулайды .

— Адамла, — дейме, - оюн оюн болса да, иш ни арты шох болду. Энди 5 сом бла 3 сомну арасында кёб зат джокъду, алай а хар ким айыбны бойнуна алмазгьа сюеди. «Джарлылыгъын джашыргъан, байынмаз», — дейдиле, джаш ырмай айтайым: Чычханланы (Батчаланы) Солтаннга 5 сом берлигим бар эди да (чурукъларын алыб), не кесине тюберме, не биреуден иерме деб, 5 сомну анамдан алгьан эдим. Анама адам ийиб, сордуругъуз, ненча сом алгьан эди сенден деб, ол заманда иш айырылыр. Келигиз, аланла, кърал ийнаннган комсомоллагьа биз да ийнаныб, аланы бирин джиберейик .

Мен иги кёлюм бла айтхан болур эдим, комсомол тамаданы огъуна ийдиле.

Ат джокъду дегендиле да:

— Мени атыма миниб бар. Ат къыйналгъаны ючюн, къайгъырмаз, иги чабдырыб элт, халкъны сакълатмай, - дейме. Барыб, тийреден Доттайланы Мудалиф тенгими да шагьатха алыб, анама ке­ либ, хапар сорады. Анам айтады:

— Да, джанында неси болгъанын билмейме, менден а, Чычханланы Солтаннга берлигим барды деб, 5 сом алгьан эди .

Джумушха кетген джаш былай джетер-джетмез къамчи бла учады алым джыйгъаннга, билгенинг-ёмюрю фитналыкъ, ёмюрю хыйлалыкъ, алдаулукъ, халкъны быллай бир къыйнаб, деб.

Чабыб айырама:

- Ий, Аллах ючюн, мени юсюмден сёлешмегиз!.. — деб тилеб, къалдырама. Сора, болдугъузму деб, атыма миниб, энишге айландым. Ызымдан джашланы бири, Акъмакъланы Гитчени джашы

Мухаммат:

—Джыр эте бар, джыр эте бар! —деб къычырды. Кертиси бла да, юйюбюзге джетгинчи, кече джырчыкь этиб бардым. Ол джырчыкъ анда джырланыб да тургъан эди .

Бир кере районда (Учкуланда) джыйылыуда бизни элни комсомолчулары бизде алым джыйыуда аллай-быллай дауур чыкъгъанды дегендиле. Эшитгеним, бютеу Къарачайда ол адетни тыяргьа деб оноулашхандыла .

Тейри, артда алым джыйыуну, таб, кёрмей кьаддым болур дейме.. .

Мусакъайланы Хасан, джаным, Къатын келтиргенди эл къарыу бла, Ингирге дери тоюнда ойнадьш, Батдай ариу бла .

Къолай тюл эдим, айхай, Ой, аякъ алыу бла, Ингирге дери барышыб турдукъ, Кёнделен чалыу бла .

Агуя улу Абулкерим, Къатынынг Хабийни, Бир да джыялмадынг джюгеннге, Ойната туруб да джарлы мычхычыны, Тыйыб къойдула пленнге .

Алым бергенем мен уллу тойда, Совеет властны тарыхы бла, Мен ант этеме Тохтар апендини, Сарыхы бла .

Соджукланы Туугъан тырнакъгъа къаратад, Кёккез тиширыула айырыб, Къайытланы Зыппар, Гяур, джалгъан айт ад, Къара кётенчигин айырыб .

Умарланы Алий сыргъа салгъанд, дейле, Бир бешеомлукъну бойнуна, Ётюрюк айтсанг макъа тюшгеед, Кече арасында къойнунга .

Ырыслагъан этгенем —ызымдан къараб, Улуй къалгъанед сараякъ эгерим, Гамам ахыр кюнюмде Тытыланы Добайды, Дж ангыз нёгерим .

О, Суйкъунлары тёгерегимден къуршоулаб къойдула, Тёгерек тутхан той кибик, Орталарында джарлы мычхычы не эте болур, Сылхыр къой кибик?

Законнга тюшдюк, Советге бардыкъ, бир къыйын иш бла .

Мен Суйкъунладан кючден къутулдум, Комсомол кюч бла, Кёб джашасынла бизни комсомолла, Ма, къууанч бла, Къутулгъанымда уа ойнай барама, Джырла эте, бир джубанч бла .

ЭСКИ ТЕПСЕУЛЕ Кертиди, сюрюуню малларын тыя ба­ рыб, таягъын джерге чанчыб, анга да башлыгъын къаплаб, алагьа тепсеб тургъаны .

Кьызла уа бауну ичинде багьанагъа тепсеб тургъандыла. Аны да джашыртын. Бек эргделеде болгъанды ол, той, къобуз макъамланы къуру хапарларын эшитиб, алай а аланы алкъын кёрмей тургьан заманлада .

Къарачай халкъны эм эски тепсеулерини бирине «Къапетейне»

дейдиле. Мен гитче болуб ол тепсеуню кёргенимде кёз аллымда къалгъаны къуру — не эсе да асхаб тепсей эдиле. Тартыуу да аламат эди, харсчыла харе ура келиб: «Къапетейне» келиб кетди, кереклисин алыб кетди!» деб, джырлагъан да эте эдиле .

«КЪАЙДА БОЛСАНГ Январны 17-де - къыш чилле, ол

АНД А БОЛ...» экидж ы йы рм а кю ннге дериди. Тейри, бек сууукъла боладыла. Дагъыда:

он кюнлери сууукъ болса, чилле джабыла келирине джылы да болуучанды.. .

Мартны биринде сюрюучю айтханды:

— Ай, март, джайгъа чыкъды улагъым, кётенинге бармагъым! — деб. Сора март къайсы айдан эсе да бир кюнню алыб, сюрюучюню улакъчыкъларын къатдырыб къойгьанды деб айтыучан эдиле. «Март кетмей дерт кетмез», — дегендиле андан бери .

Чилледен сора юч кюнню Чилле Сонгу сарытамыз дегендиле, — ала да сууукъ кюнле. Алты да атсыз кюнле .

Сора - балдраджюз... «Чиллеча бир болсам, — дегенди балдраджюз, - бешли бугъаны мюйюзлерин суууруб алыр эдим!»

Аны ючюн айтхан болурла буруннгу къартла: «Къайда болсанг анда бол, балдраджюзде юйде бол», — деб .

Андан сора - март-гуртла, къанатлыла къайтыб уя этедиле - ючтёрт кюн ол да .

Сора къарт къатынны аман кюнлери деб да барды: ёлгенми этген­ ди, эргеми баргъанды - унутдум. Тейри, эрге баргъан болур, дейме .

Сора Джут деген аман кюнле келедиле. Ала мартны 22-25 тюшедиле. «Ол юонледе эски джыл кёчген этеди, халкъым къалмасын деб, дунияны алыб кетсе да аярыкъ тюлдю», — деучен эдиле.. .

Апрелни 19-да хан къызын биченнге сатхан аман кюнле. Ханны бичени тауусулады, боран келеди, къар джауады, мал къырылады .

Бир джарлы джашны уа тийилмеген гебени болады, хан сат десе, унамайды - къызынгы бер дейди джаш. Ханны къызы айтханды, малынг къырылса, къарыуу кетер ханлыгъынгы, андан эсе бер дей­ ди. Алай а барса-барсын: джазгъы къар —не, эрлай тас болады, кюн къыздырады... Былайда бир аман затны да айта эдиле... не затнымы?

Мал кырдыкга чабышды, Джаш да къызгъа джабышды... —деб .

Къарачы аны — аман аманны соруб тургъанын .

«Мартда чыпчыкъ сиймесин, апрелде сюйсе джаусун, сюйсе джаумасын, майда кюн тиймесин», — дегенди эсебчи .

Июлну 17-де джай чилле —ол да экиджыйырма кюн, кеслери да исси, къургъакъ болуучандыла .

Сентябрны 19-да буу ёкюрген аман кюнле. Буула ол заманлада бир-бирлерине къошуладыла .

Декабрны 16-дан — токълу тоймаз тогъуз кюн .

ОДЖАКЪДАН КЪАРАУ Оджакъдан къуру адамны сюймегени, джауу къараб турмагьанды. Джашла оджакъ тешикден джаратхан къызларына къараб, сынаб тургъандыла. Не сейир эсе да, тиширыу ёрге кёз джетдирмегенлей огъунакъ билиб тургъанды юй башында адам болгьанын. Болгъанын сезиб тургъан къыз, кесин юйде таб джюрютюрге кюрешгенди. Аны бла кьалмай, орамда, къонакъда да юслерине ким эсе да къараб тургъанча болуб, къымылдауун, джюрюшюн гузабалатмай, ариу этгендиле. Халилери да анга кёре. Ким биледи, андан болурламы бизни таулу тиширыула кеслерин эркин джюрютмей, сый-намыс кючлю тутуб, багъалы болгъанлары .

Анам, къыз заманында Хурзукгъа барыб, анда джууукъларында кече къалады. Юч къызлары болгъанды, анам да, ала да ушакъ эте, ойнай, кюле джюн тарайдыла. Отха как асыб биширедиле.

Сора кьызланы бири:

- Тоба, оджакъдагъы джамчылыкъны да бошадыкъ, чоюн какны да урдукъ! — деб кюлгенди. Анам хариб айтыучан эди, юйню башындан джашланы «доб-доб» эте секириб тюшген тауушларын эшитген эдик деб .

... Джай къошладабыз. Тенгим къоймады да, барабыз бир од­ жакъдан къараргъа. Юйдегилери бизге туурагьа, от джагъагъа басыныб олтура, къозу эт биширгендиле да, аталары аны юлешеди. Хар бергени сайын, «ма!» деб, узатады. Тили чалыб сёлешген киши эди, гюнахы къурурукъ .

— Марджан, ашыкъ иликними сюесе, ногъананымы сюесе? — деб сорду ол биз къараргьа келген къызгъа .

- Экисин да! - деди Марджан. Къайсыны берди эсе да атасы биягъынлай: «ма!» деб, узатды, къыз артха олтургъанды да, кёралмайбыз. Нёгерим Марджанны сёзюне кюлдю да, алайдан къачдыкъ .

ШАЙТАНЛА Сюйсенг, ийнан, сюйсенг-къой, эки шайтан келиб Къарачайгъа тюшедиле:

бири Хурзукда Къобанлагъа баргъанды, бири - Учкуланда Байрамкъуллагьа. Экиси эки тийреде джашаргъа умут этгендиле. Тура-туруб, джазгьа чыгъыб, Учкулан базарда тюбешедиле, хапар айтадыла. Ол Къобанлада тургъан шайтаннга, бетинг бир аманды, не болгъанды санга деб, сорады Байрамкьулладагьы .

— Аюнге, бышлакъ джыккырны ичине киргенлейме, башыма уллу къанга ташны салыб къойгъандыла да, аны ючюн абзыраб турама. Сора кеслерини билгенлери — намаз, ораза; бисмиля демей джукъгъа узалмазла, аманны кеминде «ыйт» деб, былайгъа кючден келгенме, дегенди .

Байрамкъуллада шайтан а, аман тюл эди мени ол тийреде джашауум, билгенлери той-оюн, менде эди зауукъну кюню деб, махтаннганды .

** * Къарачайдан бир джаш акьылындан тюрленеди да, шайтанла аны, кел деб алыб кетедиле. Барыб, Индиш Аягъында джолоучуладан къалгъан отха джетедиле: ала джылына тургьанлайларына Индиш ичинден, атыны башындан тутуб, Къала хаджи чыгъады - аны да шайтанла келтиредиле. Сора алыннган джашны алыб келген шай­ танла хаджини биргесине келгенлеге къычырадыла:

— О, кюеулюк алыб келебиз, кюеулюк! — деб. Ол бирлери уа былай айтыб къычыргьандыла:

— Огъай, бизникиди кюеулюк десенг, кюеулюк! Аджиринг гёбелди дегенбиз да, тюшюрюб, аны джюгенинден тутдуруб келебиз, кьара боялгъан чарыкьлары Къарачайгъа баргъынчы Индиш ичинде джылтырыб къалырла дегенбиз да, аланы имбашларына атыб, джалан аякълай алыб келебиз. Ма, кюеулюк десенг буду! - деб хапар айтыучан эдиле бурун кьартла. Тейри, къайдам, Къала хаджи Къарачайда бек онглуланы бири эди, аллайла этдирирми кесине.. .

Ёзденледен бир джаш Къобан ёзенни эниб келе, бир уллу тойну юсюне барады да къалады. Мынга, о, сендамы келдинг, кел, кел деб, тойгъа къайтарадыла. «Онгча, онгча! —деселе, аладан иги бара эдим, «солча, солча!» —деселе, ала менден онглу бола эдиле деучен эди. Ол келин алыб баргъан той болгъанды, сора мынга, къайда, бир алгьыш этчи, Ёзденлары алгъышха иги болуучан эдиле деб, уллу гоппан бла боза узатадыла. Бисмилля деб гоппаннга къолун узатса, келин, той, кюеу нёгерле да джокъ, къолунда уа — бир уллу ат бокъ.. .

*** Чочуланы Хаджи-Умар —ётюрюгю болгъан адам тюл эди —чыбыкъ керек болуб бир къраулу эртденгиде Гиляч Аягъына барады. Барса, Къобан ёзенде бир къабырдан узакъ болмай, от эте тургьанланы кёрюб, джылынайым деб, ары бурулады. Алайда Гаджаланы Туугъанны дагъьща бир-эки таныш адамланы кёреди, танг ашхы болсун, дейди .

- Ашхылыкъ кёр! Кел, Хаджи-Умар, джылын отда, —деб, мын­ га да уллу эс бёлмей, къызыу ушакъларын бардырадыла. «Чёгелеб, отха джылына тургьанланы кёреме. Туугъанны аякълары къынгырла болгъанларын кёреме. Бу не сейирди деб, башхаланыкъылагъа да къарасам — къынгырла, гитчечикле. Шайтанла болгъанларын билдим да, асто-о «бисмилляхи рахмани рахим», дейме да къачама арба таба. Сора атла чочуб, арбаны алыб кетиб тебрейдиле, чегетге кириб, таугъа миниб,тюбюне тюшдюле. Арба да аумайын, атла да тохтамайын, мен да арбагьа миналмайын баргъанлайыкъгьа, «Сыпхан Аллах» дейме. Алаймы айтдым, къарасам —ат, арба да мен къоюб кетген джерде тура, мен а, арбаны артындан къадалыб, ёргеэнгишге чынгай тура эдим! От да, Туугьан да, къалгъанла да — джокъ. Терк огъуна арбагьа минеме да, алайдан джанлайма. Аман Ныхытдан ёрге айланнганлайма бир тиширыу бла бир къызчыкъ кетиб бара эдиле, аладан солуна джанлаб, алларына ётейим дегенлейме, ол къатын: «О, киши, арбанга миндирсенг а», — дейди .

- Тьфу, кяпыр, тьфу, кяпыр! - деб атлагьа камчини береме .

— Миндирмей эсенг да, кяпыр деб, нек айтаса? —десе ол тиши­ рыу, ол заманда ангыладым «кетиб» тургъанымы .

— Адамламысыз? Шайталадан къачыб келеме деб, хапарымы айтама» .

* ** Бурмамутда къаудан къош болуб тургъан биреуленнге Къарачайдан бу таныгъан талай къарт къонакъ болуб келедиле. Алагьа къой кесиб, къурманлыкъ этеди. Эт бишеди деген заманда джаш эслейди: не эсе да, къонакъланы аякълары гитчеле, къынгырчыкъла. Шайтанла болгъанларын билиб, къойчу хазыр шорпаны юслерине бюркеди. Алайда бир шайтан ойсурайды, къалгъанла арлакъгьа къачыб барыб джырла мурулдайдыла: «Машалла, машалла Уланпийге, исси шорпа Бурмамытны дзыт-дзыт этдирди! — деб». Ол ойсурагъан шайтанны аты Бурмамыт болгъан болур.. .

Бурун ала адамлагьа кёрюннгендиле, энди нек кёрюнмейдилеми дейсе? Да бусагъатда адамла кеслери шайтанла болуб бошагъандыла, сора не дейсе да?

ЗИ К И Р

Келинни арбазгъа киргизтген заманда, «орайда» айтыргъа болмаса, элде ёлген болуб, ма бу зикирни айтыб, кёб кере келин келтиргенбиз:

Л а-и м аха, илла лаху, я алла, Ла-иллаха, илла лаху, я алла!

Заман болду дин къазауат этерге, Аналадан айырылыб кетерге .

–  –  –

...Керек болмазмы бусагъатда быллай затла, сен айт, айт деб тургьанлыкъа, а джаш?. .

АЛГЪЫШ

(Келин келген къууанчлада манга айтдырыучу алгъышларым) Ой, айтхан джерде ашхылыкъ айтылсын, Хар кюнде къууанч этилсин!

Бюгюн келин келиб, тамбла къыз чыгьыб, Къууанч кюнюнде, оюн кюнюнде, Дж ууугъу-тенги джыйылыб, къууанч этиб, Кетген бу юйюрню кё'рюр хатасы ол болсун .

Зауугъу кеси сюйген чакълы бир артыкъ болсун, Дж ууукъ —тенг къууанчына джыйышб .

Бу юйню джууугьундан — тенгинден, Тийресинден —хоншусундан, Джамагъатындан элинден, Юйюнден, юйдегисинден да, уланындан, Къызындан да, кюёуюнден, келининден да, Эки дуниясындан да .

' Кёлюнде не ашхы мураты бар эсе да, Мура ты на толу джетсин!

Келин келсин ойнай келсин, кюле келсин, Этер ишин биле келсин, Къайын анасын сюе келсин, Чепкенини этеклерин энишкерекге ие келсин!

Ой, келин келсе, къыз чыкъсын, Бачхасындан миз чыкъсын, Саугъан ийнеги джюз чыкъсын, Кютген къою минг болсун, Артыкъчыгъы тогъуз болсун, Бирин бюгюн къурманлыкъгъа сояйыкъ да, сегиз болсун!

Ал табханы эки болсун, эгиз болсун!

Къызчыкълары сегиз болсун, Джашчыкълары тогъуз болсун!

Къызчыкыары къалмай узун къаракъашла, Джашчыкълары болсунла сары добарбашла!

Аллынгысы таякъчы болсун, Экинчиси таракъчы болсун, Ючюнчюсю садакъчы болсун, Тёртюнчюсю чалманчы болсун, Бешинчиси дарманчы болсун, Алтынчысы кюрекли болсун, Джетинчиси тилекчи болсун, Сегизинчиси сенекчи болсун, Тогъузунчусу оймакъчы болсун!

Чач баулары табанында сюйрелсин, Тогъуз келини да джан-джанындан сюелсин!

Келин, къушакъ байладым белчигинге, Сабийлени кёб айтханма, кюч тиймесин кёлчюгюнге!

Эртде турсун, кеч джатсын, Бутун буруб олтурсун, бутлай урчукъ толтурсун!

Бюгюн келин болгъан кибик, Тамбла амма болуб, къууанч бла олтурсун!

Ой, бу бозады, бозады, Боза тюл тазады, Ач къарынны джазады, Юй бийчеге базады, Урлукъ чёбню башыды, Насыблыны ашыды, Аны-муну джашыды, Бу да бу къууанчны башыды!

Бу аякъны башы ачыкъча, Аллахны кёлю Бу эки джууукъгъа алай ачыкъ болсун!

Б у аякъ толуча, толу насыб Аллах берсин!

Насыбны Аллаху Тагъала эм алгъа Ийман бла дин бла берсин, Джандет бла нюр бла берсин, Онг къолу бла берсин, керти къолу бла берсин, Терен берсин Тамбий кёл кибик, Кенг берсин чурукъчу кибик!

Насыбны Аллаху Тагъала эки дунияны да Ашхылыгъындан берсин, Ибрахимни берекетинден берсин, Мухамматны шапагъатындан берсин!

Ашхылыкъны Аллаху Тагъала, Тохтаусуз берсин, баргъан суулай, Джюрюшюнден берсин бешли буулай, Семизинден берсин, къара къойлай!

Этилген алгъышланы къабыл болуб Кёрсюн джаны саулай!

Бу эки сабийни джашауу уллу болсун, Башлары агъарсын, Минги Таулай!

Ашхылыкъны Аллаху Тагъала кёб берсин Чегетледе терекле кибик, Санаусуз берсин джерден чыкъгьан Кырдык кибик, Ачыкъ кёкде джулдузла кибик, Кёкден джаугъан джауум кибик!

Сюймегенлери кюер кибик Аллах этсин!

Ой, боза берген къой кютсюн, Джалдан берген джардан кетсин!

Толтуруб бергенсиз, толу рысхы Аллах берсин, Ачыкъ бергенсиз, эки джууукъну кёлю Бир-бирине ачыкъ болсун!

Ой, амин деген тилегин табсын, Демеген энди десин!

Ой, Тейри онг берсин, Тейри джол берсин, Онг къолласын, Онг джолласын, Игиликни барын бери этсин, Аманлыкъны кери этсин, Алгъыш кетмесин, Къаргъыш джетмесин, Душман айтхан кибик Аллах этмесин!

Аллаху Тагъала кеси ай бла кюнню Джарыгъын дуниядан алгъынчы, Биз не затны бек сюе эсек, Не затха бек къоркъа эсек, Аны бизден алмасын!

Къарачайны Къарачай деген Ата сыйын алмасын, Туз дамын алмасын, Къралыбызны эсенлигин, Саулугъун, берекетин алмасын!

Къралыбызда къралын сатхан ёсмесин, Элибизде элин сатхан ёсмесин, Ёссе да, ёмюрюнде къурманлыкъгъа Ол токълу бойнун кесмесин!

Къарачайны акъ къобаныны Тамчысы тауусулгъунчу, бу эки сабийни Насыблары тауусулмасын, Тукъумлары, джууукълары тауусулмасын, Орталарында ариу адетлери тауусулмасын!

Б у къууанчха келген адамланы Барыгъызны да къууанч кюнлеригиз Кёб болсун, Бушуу кюнюнгюз аз болсун!

Кимни туугъаныгъызны, Кимни туудугъугъузну Сизникшени къууанчларын да Былай этейик, Алгъышларын былай айтайыкъ!

Эки джууукъну арасында барыб-келиб Къыйналгъан адамланы Бюгюн къыз бла келгенбиз, тамбла Джаш бла барлыкъбыз дегенден уллу Къыйынлыкъ Аллах бермесин!

Д а, кьарангыда джангыз джерде Нюр чыракъ болайыкъ, Тикге тюшсек, таякъ болайыкъ, Сыйлы Аллахха барыбыз да Къонакъ болайыкъ!

Къарачайны алгъышы, адети да, Кеси аз болгъанлыкъгъа, кёбдю, Энди мен мындан кёб гырылдамайым, Айтыучу Аллах кеси айтсын ашхылыкъланы, Бериучю Аллах кеси берсин насыбланы!. .

–  –  –

Танымагьан, билмеген адамны джюрюгенинден къаллай адам болгъанын айтайыммы?

Къанатлыланы учханларындан тамбла, бирсикюн къаллай кюнле боллукъларын айтайыммы?

4 З а к а з 1521 *** — Бюгюн джюз къоян кёрдюм!

— Джюз къоян бирге джюрюмейдиле .

— Эки джыйырма уа бар эди .

— Эки джыйырма да бирге джюрюмейдиле .

— Он къоян а бар эди!

— Он къоян да бирге джюрюмейдиле .

— Беш къоян а бар эдиле .

— Беш къоян да бирге джюрюмейдиле .

— Тейри, къамишде бир къымылдагъанла бар эдиле, ала бир да ишексиз, къоянла эдиле!

*** Адамгъа тели дерге джарамайды, алай а ала джети тюрлю боладыла. Эм башлары уа - кесин джаратхан тели .

*** Бир джартыракъ джаш кесича бир къызны юйюню туурасына келиб, былай айтыб тургъанды:

— Аякъчыкъда джуууртум, Къабчыкъда къууутум, Хамма, Хамма, къач да кел кесиме!... —деб .

Эм ахырында, алай бла, ол къызны алгьанды, дей эдиле .

*** Тегей шохларына келин келтирген заманда къарачайлыла айтхан «Орайда»:

— О, Махутутда Хаджибий, О, хариб, ёлген заманынгда Чинар терек болмаса, Киши болмады къатынгда .

О, дуния, дуния, О, дуния, дуния..! Ой, Ой!

*** Джазыу да, аджалча, билмей тургъанлайынга юсюнгю басыб къояды. Джаш заманларында бир-бирлерин джаратмай тургъанлыкъгъа, элли джылдан атлаб бир юй болдула. Алайды да, буруннгуланы алтын сёзлери кертиди, джазыу джардан атдырады деб .

ДЖЫРЛАНЫ ЮСЛЕРИНДЕН

Джырла... Сейирлик халкъ джырла .

ДЖ ЁРМ Е Джыр —халкъды. Джырдан миллетни тарихин билирге боллукъду. Кьыйынлыкъда, зауукълукъда этилгенлери ючюн бо­ лур, халкъ джырла унутулмай, ёмюрлери узакъ болгъанды .

Дж ырла. Биз сюйюб тынгылаучу джырла. «Джёрмени» эшитген ышармай, кюлмей къалмайды. Ол чам джырды .

Кёб айтылгъанды муну юсюнден. Мен да айтайым буруннгуладан эшитгеними .

Бёлек атлы аскер Бызыннгыдан чыкъмагьанды. Алайчыгъын малкъар къарнашла биле тургъанлай, Бызынгыны къошадыла .

Ётген ёмюрню ал сюреми, хоншу хоншугъа чабыб, хата этген заманла, мал, джылкъы, таб, адам да сюрген заманла .

Бир джыл къачда, мал ызына, къышлыкълагъа, кёчген заманда, Къарачай­ гъа бир атлы келиб, Лаба башында малгарлы ладан алкъы н кетмей тургъан кьошла бардыла дегенинде, эрлай джыйырма бла он атлыдан чабыуул аскерчик къуралыб тебрейди. Келселе — къошла кёчюб турадыла. Ариу, билиб кетген эселе да. Ранда, чауул ичинде уллу сюрюу бла баралмай кьалыб кетген эки асхакъ улакъны табадыла. Джырда айтылгъан 4* «семиз доммайла» аладыла. Алайда эки къауум болуб, хаман биргелерине айландырыучу чыбарка челекледе аланы этлерин асадыла .

Биширедиле.

Бир къауумну шапасы Чотчаланы Шымауха, эт бише келгенинде:

— Аланла, мен эки джёрмени онбеш адамгъа къалай юлеширикме? —деб сорады .

— Сен, — дейди бирлери, Сылпагьарланы Хако, — аш салам джырт да кел, юлешген а биз этербиз.. .

Шымауха арлакъгьа аш салам келтирирге джанлагьанлай, джаш­ ла юч-тёрт да боладыла, джёрмелени бирин къабадыла.

Шымауха, келиб, этлени кьотарыб, кьарайды:

— Аланла, джёрмелени бири кьайда? - деб сейирсиниб сорады .

Сора эригиб тургъан джашла кюледиле:

— Джёрме уа болмаз, шалбар аугъа атыб кетиб, ашаб келсенг!. .

Шымауха кертда дейди да, ол этмеген затына огъай дейди, чарлайды. Джашла уа къоймайдыла .

Джырны этген, мен эшитгеннге кёре, Аджиланы Тауланды .

Эригиб, муратлары да болмай кьалгьан джыйын Лаба башындан Учкуланнга келиб къалады джыр этиб, кюлюб, ойнаб. Кесине да Джёрме деб башлайдыла .

Артда бир джолда Учкулан базарда Шымаухагъа, «алан, Джёрме»

дегенлей ким эсе да, ол ачыуланады. Сора Чотча болгьан даууруруш ачадыла, тюйюшедиле. Аны ючюн халкьны чамы тохтагьанмы этерикди, ол огъай, Шымауханы тукъумундан болгъаннга Джёрме улу деб тебрейдиле. Иш аманнга кетерин билиб, Чотчаланы Къалахаджи (иги онглу адам болгъанды), тукъумну бютеуден джыйыб, айтады:

— Энди бютеу барыгъыздамы чарлаб тебредигиз Джёрме улу дегеннге? Чарласагъыз, билесиз къарачай адамны къызыб къалгъанын. Шымауха чарласын, башхала чамгъа кесигиз да къошулуб, ойнаб тебрегиз!. .

Ма, бюгюн да аны атауулу Джёрмеледенди. Гюнахы болмагьан джерде ат аталыб къалгьанды. Джырны къурагьан ауушхан заманында да Шымауха разы болмагъанын билдиргенди .

Халкъ ичинде джыр болсун, хапар болсун, айтыу болсун, тюрленмей къалмайды: бир кем болур, бир кьошулур. Къалай-алай болса да, джыр унутулмайды .

Муну мен Багьыр улу Къасботну джырчы нёгеринден —Доттайланы Ахматдан эшитгенме. Теличик улу деучен эдиле. Ахмат дагьыда былай айтыучан эди: «Джалан Къолда Лепшокъладан бир джаш, тууарланы мулхаргьа ийиб, балта бла аякълыкъны джона, Джёрмени джырын эшитмей, хапарын эшитгенди да, кеси аллына джыр этиб джырлай эди: «Мени джёрмем аллай джёрме, багьанадан базыкъ джёрме...» - деб сёз къураб, мурулдаб тургъанды. Аны алай эте тургъанын эки атлы узакъ болмай къулакъ суучукъдан ётюб бара эштедиле да, ала да Къарачайгьа джетгинчи, бир талай зат къошуб, джырлаб барадыла .

Джыр джангы чыкъгьан заманда, халкъны кёбюсю аны эшитмегенди да, аны ючюн хар ким кеси «Джёрмеле» къураб турады. Бир джыл малкъар джазыучула манга къонакъгъа келедиле да, аладан да лентагьа сёлешиб айтдырыб ийген эдим Отарланы Умаргъа, къарнашым, сюйюб тынгылайма ауазынга, алай а, сау къаллыкъ, джёрмечигибизни кесибизге къойсанг а, деб. Бек кёзюнг къараса да джёрмебизге, Бызынгыдан тебретме «зытчу аскерни», деб да тилеген эдим. Алай а анга да не айыб: ол артистди, эшитгенин джырлайды.. .

Мен да эшитгеними айтдым .

ДЖ Ы Р Сёз сёзню айтдыра, ётген заманладан БЛА ЗАМАН талай затны сагъындыртса да, эслеймисиз, айланыб келиб дагъыда джырлада тохтайма .

Энтда бир-эки джырны къалай къуралгъанын эшитгенимча айтырым келеди. Унутулуб къалыннгандан эсе .

- Акъыл-балыкъ джангы бола тебреген эдим. Эки атлы, малла сюрюб келиб, атама, сатарса, деб къоюб кетдиле. Атамы танышлары болур эди, айланыб ол тууарланы хаджиге, байгъа, таб старшинагьа дери сатды. Ол эки атлыны биринден чырайлы адам кёрмегенлей тохсаннга джетиб барама: субай битген омакъ джаш, бетини ариулугъуна къарасанг - базар гинджича. Артда эшитебиз, ол — Эчкибашланы Домалай эди деб. Хаджирет, урудан, не затдан да артха турмагьан аманлыкъчы. Мал, джылкъы сюрюб, сатыб, ачха­ сын Нарсанада харчевнялада тауусуучу .

Нарсанада мен онбеш джылны джашадым .

Къурсауайла бла бирге ашадым, — дейдиле аны юсюнден джырда .

Домалайсыз, муну хаджиретли тенглери бир черкес джылкъыны сюрюб тас этиб, ачхасын хурджуннга урадыла. Аны Эчкибаш улу сезиб, ачыу бола болур, джылкъыны иесине билдиреди. Аманлыкъчыланы къысадыла, эм ахырында тёлетедиле. Андан сора кесини ол тенглери ёлтюредиле Домалайны .

Эчкибашланы болур джигит Домалай, Амал джокъду сен Нарсанадан къорамай .

Кёб кере эшитгенме бу джырны. Бусагъатда уа джырласала, Эчкибаш улуну керти да джигит этиб къоядыла: Аллай-быллай инарал шохларынг, къайдам, вагон малны сюрюб ашырдынг, дейди Отар улу. Ол да эшитгенин джырлайды. Билмейме, джыр ариуду деб, быллайланы юсюнден айтыб турургъа керекмиди? Бурунлада, таб, бизни заманыбызда да, джашлыкъ, чёрчеклик этиб, тюйюш ачыб, адам ачыса, аллайгъа кюу этерге ёч эдиле .

Къарачай элледен Ата джуртубуз ючюн джан бериб, тас болгъан ненча джигит уланыбыз барды. Аланы кёбюсюне джууугьу-тенги, джазыучула джыр этгендиле. Совет власть ючюн ёлген джашлагьа — совет джырла! Аллай джырланы радио бла бериб турургъа керекди, магъанасыз, бош джырчыкъланы тохтатыб. Муну барын айтханым, мени сартын, джырланныкъ джырла аз джырланадыла не эсе да. Не эскиледен, не джангыладан .

Бурун тебердичиледен талай кере эшитгенме Байчораланы Гокканы юсюнден джырны да, хапарын да. Чырайлы, тойчу, къобузчу, джарыкъ къыз болгъанды Гокка. Амма,. тамада эгечи болгъанды Чопалакъ деб, эрширек къыз. Мен эшитиучю джырны аллы Чопалакъны ауузундан чыкъгъанчады .

Мен джети джылым джетген къыз эдим Наиб пача Къарачайгъа киргинчи, Бир да хатам джокъ эди, Кесибизни Гокка аягъына миннгинчи... —деб .

Джырлаб, сюйгенлерин табханла аз болгъандыла. Гокка да баралмагъанды ол джашха. Артда ариу Гокка Байрамкъулланы Балау хаджи ге эрге чыкъгъанды .

«Кемисхан» деген джырны мен Байчораланы Шекеден эшитгенме .

Сюйген джырларымы бириди. Джырны, билесиз, Батдыланы Къасым бла Шеке этгендиле. Тюрлю-тюрлю айта эдиле аны хапарын:

1. Эки джаш болуб бир къызны сюйюб, джыр этедиле, артда ол былагьа джууукъ болуб чыгъады да, атын тюрлендиредиле .

2. Джашланы бири тыш элден бир къызны сюйюбдю, алай а джазыуну бирикдиралмайдыла да, джыр этиледи .

3. Эки джаш да чыртда танымагьан, билмеген адамгъа этгендиле джырны, кеслери Кемисхан деб ат чыгъарыб .

Тейри, ол заманда кёб тебердичи (тюзю, Шекеден эшитмегенме) мен артда айгханыма джан басыучан эдиле. Биллигинг джокъду —неллай бир заман кетгенди! Къалай-алай болса да, сейирлик джырды .

Къасботну «Сандрагьы» кимлеге этилгенди, деб кёбле сорадыла .

Бурун байла, бийле асыры эсирикден джашларын, къызларын тыш элле бла байламлы этиб тургъандыла. Башха миллетге бетсиниб, кесиникине уллу кёллю къарагъанлагъа къурай келгенди Багъыр улу «Сандракъны».

Сора, аны-муну да къошуб, чыртда адам магьанасын ангыламазча, керти да сандракъ этиб къойгъанды:

Ой, да ариу сандракъ .

Джангы чыкъды сандыракъ, Джангылтады сол аякъ, Къымылдамайд таб аякъ .

Къара бийни Меккясы Къара эшекни джекгенди, Юй башындан кетгенди, Алхазлагъа джетгенди .

Алхаз нечик этгенди — Алхаз тюйюб кетгенди!

Сандрагъым —сарайым, Аманынга къарайым, Айтханынга барайым, Джан чачынгы тарайым .

Ючден-ючден эшейим, Къыз чубангы тешейим .

Джанымы къыйгъан сандракъ, Дж аныу суулай, бокыаннгын, Стампулда джакъланнгын .

Къарачайда къалгьанды Тапанчамы тангыуу .

Къучагьыма джарашыу Афендини Наныуу, Наныу тюл —Бибасы, Баргъан джашдан тыймасът .

Тангнга дери къыйнасын, Кесин ёрге джыймасын, Афендини Аллах сыйласын, Кёк ёгюзню къыймасы .

Ючкёкеннге, Марагъа Айранчы эшек болгъанд, Айран джюклеб келирек Асланукъаны джашы Къарагъа .

Къара кетиб барад да Бибаны уууртларын таларгъа .

Афенди ат джерлей т у рад да Барыб сейирлерине къараргъа .

Сандракъны хахайы, Ат чабдыра билмейд да Идрисни Махайы .

Адам этни ашайды Бекмырзаны Къасайы!. .

Апендилени сагъынады. Хубий къадыды ол деучен эдиле. Къасай кимди? Быллай хапар джюрюй эди. Къартджуртдан Къасай деб мыртазакъ, Учкуланнга не эсе да къуугъуннга кетиб, къайтмай къалады .

Экинчи кюн аны юй бийчеси, джолгьа чыгьыб, энишгеге озуб баргьан джолоучугьа: «Былай андан бир къара эшек келиб кёрюрмю эдинг?» —деб сорады. Ол да былай джууаб этгенди: «Мен аны-муну билмейме, Къанаматны Къара Къасай ёлтюрдю!» «Адам этни ашай­ ды Бекмырзаны Къасайы», — деб Къасбот Эбзеланы Къанаматны ёлтюргеннге айтханды. Алайды да, джырда айтылгъан атлагьа оюмлашыб къарасанг, бийлени-байланы, апендилени самаркъау джорукъда хыликке этгени танылады. Джырны тамам дженгил халда, адам стемейге барырча айтыб, халкъны ётгюр тепсеу бла, тирилиги бла кёргюзте билгенди Къасбот кесини терсликге къаршчылыгъын .

Энди «Хорасанны» юсюнден. Кертиси бла да, мен ол джырны эшитмегенме. Алимле бек уллу иш этгендиле аны табханлары бла. Алай а даулашыргъа да керекди. Нек? Къасботну «Айджаякъ»

деген джырын иги билеме, таб, менден алгъа аны Къарачайда киши юреннген болмаз эди (тау джайлыкъда хоншула болгъаныбыз себебли), — деб, махтаннган эдимми?

Магулаланы терекле, Санга сёлешелле мёлекле, Ала джаз башында чагъалла, Бишиб, тюблерине агъалла, — дегенди Къасбот «Айджаякъда» .

Энди «Хорасанны» окъугъуз:

Ойра, Къоркъмазлада ариу мёлекле, Алада балий терекле, Ала джазда чыммакь чагъалла, тенгле, Дж айда, къызыл бишиб, агъалла .

Алай болса да, къайда чагъадыла терекле? Тебердиде Магулаладамы, не уа Учкуланда Къоркъмазладамы? Огьесе, Ходжалай, андамында да чагъыучандыла балий терекле, деб кёлюбюзню басыб къоярмы эдик?

Уллу Къочхарлада джашарбыз, Печи бла кёкбаш юй салыб, Келгеннге эшик ачарбыз, Эки терезеге чюй салыб, — деб Багьыр улу Айджаякъгьа айтханды. Анга этилген джыр эртделеден белгилиди .

Энди «Хорасанны» окъуюкъ:

Уллу Къочхарлада экибиз джашарбыз, Туз бла гырджын ашарбыз, Печи бла кёкбаш юй, джаным, салыб, Эшик, терезеге чюй салыб .

Ма, былайды. Ким биледи, Къочхарланы Къасбот джаш зама­ нында Хорасаннга джыр этиб, къартлыгьында аны унутуб, ол джыр­ ны Айджаякъгьа атаб айтхан болурму? Огьесе, бизни унутулмазлыкъ джырчыбыз тюбеген тиширыууна бирча сёзлени айтыб тургъ­ ан болурму, хауле адамча? Къайдам, мен Къасботдан талай кере эшитгенме, Айджаякъ деб джырлаучан эди. Юч юлгю бла тенглешдирдим. «Айджаякъда» болгъан онбир куплех, мени сартын, барды «Хорасанда». «Акъбийче бла Рамазан» деген эски джырны сёзлери да тюбейдиле «Хорасанны Къасботха этген ийнарларында». Билмейме, алай а «Хорасан» деген джырны газетде окъугъанымда, къууанчлада джашла тере айтыучу таныш ийнарла да тюбедиле. Кёлюмдегин айтдым, терсни-тюзню ачыкъларыкъ алимледиле .

«Кыштай» деген джырны этген, эшта, джырда кесим айтхан болур:

Кёзюм чыракъ барады Бурмамутну башына, Экинчи кёргенлей, хауле Матух аталла Магула Къараны джангыз маджал джашына .

Хапарын былай айтыучан эдиле. Схауатда бир тойда Матух Кыштайны джаратады .

Схауат, дейдиле ма андан ары Хабазгъа, Ат ойнатханем мен Текеланы арбазгъа, Ойнаб бошаб, господа кибик, къарадым, Къараб кёргенлей, ариу Кыштайны сайладым, Ингирге дери мен къолтугъунда ойнадым.. .

Сюймекликге этилген биртда ариу джырды бу. Алай а бу джырны ичинде «Бийчесында бир къабхын атла сыйырыб», «...уллу Донскойдан донской къойла сюрмесем» деген сёзлери, — ол аманлыкьчы, хаджиретли болгьан кёреме, дерге боллукъду. Огъай, тебердичи джаш Бийчесында агьашчы болуб ишлегенди, ол сёз бла кесин нени да кёрген джигит эте тургьанлыгьыды, чам халда, кесине махтау излеб. Кыштайны алады. Артда келинни ызына къайтарыб бара, Бийчесында джаш, ат ойнатама деб, билмей атны ёшюню бла юй бийчесин силдеб иеди, Кыштай ёледи. Мен эшитген джыр, аллында айтханымча, сюймеклик джырды, джаш Кыштайны алгъынчы этилген .

Ташкёпюрчю джаш Рамазан бла тебердичи къыз Акъбийче сюйгенле болгъандыла. Къыз анга кьачханлыкъгьа, джууукьлары дже­ тиб, уруш-тюйюш ачыб, сыйырыб кетгендиле. Тюйюлген Акъбий­ че да Тебердиге дери ат аллында къан къусуб баргъанды. Анда да, къулгьа баргъанды, тукъум бет джойгъанды деб, харамды деб, бош юйге атыб, кишини кьатына къоймай, кесин ёлмеге къойгъандыла .

Ол зорлукъгъа тёзалмай, Рамазан, сюйюб келген къызымы урубтюйюб, сыйырыб кетиб, джууукьлары ёлтюрген этгендиле, деб сюдге бергенди. Джаш сюдде хорлагьанды. Алай айта эдиле, тёлеуге анга Акъбийчени кичи эгечин берген эдиле деб. Рамазан, энди ол джуртлада туралмай, Тюркге кетиб къалгьанды, деб. Ол эки сюйгеннге этилген джырны (этген — Чагъарланы Томай) Багъыр улу Къасбот бек джаратханды, кишиге джырлатмагъанды, къыйналгъандан, сыйлагьандан. Мен Томайны къарт киши болуб билеме, • Акъбийче бла Рамазанны джырын айтханын да эшитгенме .

Кёб кёргенбиз аналарыбызны чепкен сокъгъанларын, талмай кюрешиучюлерин, не къыйын ишде да, къаджыкъмай, джан аямай атылыучулары ючюн, къаллай. бир бюсюреу этгенбиз биз таулу тышырыугъа. Джырлагъанлары уа? Къарачай чепкенни согъуб бошаб, сора тюк чыгъарыргъа деб, ууакъ чыбыкъдан эшилген четенчикни юсюне саладыла. Мийикде къурукъча бегиген джибден тутуб, четенни юсю бла теплеб ары чыгьыб, теплеб бери келедиле .

Сора ол бир талайдан тюклениб, къалын аламат джюн чепкен бо­ лады. Алайсыз, ол джукъгъа джарамагъан ушагъыусуз зат болады .

Ма аны теблеген заманда айтадыла «Ийнайны»:

Ой, ийнай, ийнай, ийнарада, Иги хапар келсин кюн арада, Ийнай айтмасанг, четен кюледи .

Ой, ийнай, ийнай, ийнарашым, Сау джюрюсюн тюзде айланнган джангыз къарнашым!

ЭМ ЭСКИЛЕДЕН «Нарик улу Чора», «Гыж улу Чюердин» — ма эм эски джырларыбыз. Къартлыкъ къыйынды: унутуб къояса билгенинги да, ансы, эшитгенме, хапарларын да биле эдим .

Нарик улу Чора белгили тулпар болгъанды. Аны ючюн болур, Къазандан Басханнга адам иедиле (алай болургъа боллукъмуду?) Нарик улу Чора, болушлукъ эт, джау келеди бизге, деб. Кеси атланады джолгьа. Бир джерде атына суу ичире тургъанлай, алайгъа суу алыргъа келген бир тиширыу: «Къайры бараса, ашхы улан?» — деб сорады .

Баргъанымы сорсанг, Къазан халкъгъа барама .

Асылымы сорасанг, Нарик улу Чорама .

Дж аудан алгъа мен джетсем, Ташдан ишленнген къалама, Менден алгъа дж ау джетсе, Дж умуртхада балама, — деб, кетиб къалады. Къазан элге джау кириб тургъанлай дже­ теди. Анда къазауатда джигитликле этиб ёледи таулу улан Нарик улу Чора .

–  –  –

О, бере эсенг бер, анам, Бир ариу джашчыкъ сюйгенме, Ой, атам къошха кетгенлей .

Кийимлерими чубур тюйгенме .

О, кюбюрюмю ачхычы, Ачхычымы тогъайы .

Сюйгенчигинге бар деб къойгьанд Анамы джокъду огъайы .

Мен мындан къараб таныйма Минги Тауну бузларын .

Сен эртденбла ызларса, анам, Галошларымы ызларын .

Ийнар неге да джарайды, Къызгъан джюрекни сууутхан ?

Сюйгенден сора мен кёрмегенме Адамны нюрюн къурутхан .

Сюймеклик ауруу-сант ауруу, Ий, андан адам ёлемид?

Бу дунияда табмай къалса, Ол дунияда кёремид?

Ахырат, дуния, дейдиле, Ахырат дуниягъа не беред?

Дуния сюйгенин табмай ёлсе, Анда кёргенден не келед?

Сюйдюм, сюйдюм, сюймейсе, Башха салайым джолуму .

Сюйгеними барлыкъ джашы Дуния тулпар болурму?

Тюлкю чыкъды аллымдан, Тюгю къызылды къанындан .

Сени къалынынга берликме Мен Апсатыны малындан .

Мен ийнар айта билмейме, Билгеннге атым чыкъгъанд да .

Сюймеклигибиз баям болгъанды, Джашауубуз къайда букъгъантда.. .

Мен барлыкъма алгъаннга,, Бёркчюгюн джанбаш салгъаннга .

Ол акъ да, чубур да кийгеннге, Бегирек мени да сюйгеннге .

О, бере эсенг, бер, анам, Бермесенг кесим къачарма .

Кёзлеринг къалкъыугъа киргенлей, Эшиклеринги ачарма .

О, бере эсенг, бер, анам, Кёнделеннге, Басханнга .

Сенден а къаллыкъ тюлме Бойнумдан ёрге асханнга .

Бойнуму ёрге ассала, Акъ къанымы ичселе .

Къолджаулугъунгу къошарса, наным, Манга кебин бичселе.. .

Ой, ийнарым, ийнарым, Айтсам келед джыларым .

Кёзлеринги къысха къакъма, Келмесенг джокъду унарым .

Алмала джыйыб келеенг, Тёбен джанынгда бачхадан .

Къарт дегенинги ауур кёргенме, Джыйырма тюмен ачхадан.. .

Не къоратмадым, къошмадым, Кесим берген олтанлыкъ .

Мен алгъын кибик сюймейме — Давай кямарымы, сау къаллыкъ.. .

Къолумда оймагъым мени, Оймагъымы джойгъанма .

Гапалаугъа 111аухал келед деб, Мен ёрге турмай къалгъанма .

Сенден сора джокъмуд, О, къарачепкен, акътёппе .

Мен кесим ючюн айтмайма, Ауруу салгъанса бек кёбге.. .

О, Нызылы Аягъында юйюгюз, Тютюнлемей кюйюгюз .

Ийнарларымы айтайым — Кимни с юйге ним и билигиз .

Наным, дедим, ой, наным, дедим, Джеталмайма къатынга .

Сёлешалмайын къалдым да — Талау тийгеед атынга!. .

Ийнар айта, кюу айта Мен заманыма джетгенме .

Сени кемсиз сюйгенден Ёретин ауубкет генме.. .

Сюйгеним сюек сампаллы, Сюйгеним черкес маталлы .

Къызладан къоркъуб кюлмейди Хаджи деген шайтанлы.. .

Стампулда бир къуш бард, Аны къанатында кюмюш бард .

Сюйгеним анда, мен —мында, Бизни арабызда бир иш бард.. .

Оруслула алай айталла Бачхада битген бурьян .

Ийнар айтыргъа унамайд, Уркъуят деген грубиян.. .

Белингдеги —белибау, Белибауунгу билеую .

Ах, иги сагъан сен болгьаенг, Мени анамы кюеую .

Белибауунг белингде, О, ненг бард кёлюнгде?

Кёлюнгдегин айтсанг а — Тукъум болгьаенг элинге.. .

Къапкъаралла къашларынг, Къагъытха къалам тартханлай .

Кимни сюйгеними билдингми Ийнарларымы айтханлай ?.. .

. Огъары ёзеннге баргъанма, Миннген атым арымай .

Мен андан эсе къалгъаем, Сец ариуну танымай.. .

Тёбеннги аяз кёреем, Къаураланы къатдь'/ргъан .

Сотнячы джашла кёреем, Дж юрекге ауруу табдыргъан .

Атала, дейле, атала, дейле, Атала тюлле хатала .

Сюйгенимден бир кёб тыялла — Хаджи къылсынла атала.. .

Аллынга къарай, аллынга къарай, Кёрмесем, джылаб къайтама .

Юйю къуругъан дорогой, Аны санга айтама.. .

Темир бетли чепкеним, Тюймелери терсине .

Мен кимни бойнун кесейим Кесим этгенме кесиме.. .

Кёгюрчюнле келиб къоналла Будай сабанда бюртюкге .

Мюлкюмю джоюб кетерем, Эки кёзюнгде кирпикге.. .

Мени дуниям дуния тюлдю, Алгъын дуниям кетгенди .

Ай, мен джарлы ёллюк а болурма, пкелериме джетгенди.. .

Тауладан мийик m ay болса, Мен джылан болуб ётерем .

Сюйгенимден хапар айтханнга,,Джанымдан юлюш этерем.. .

Ой, анам, кимге айтайым меь Джюрегимде джарам деб?

Аллынга алыб джылагъаенг, Ажымлы ёлдю балам деб .

–  –  –

АБИДАТ Бу джырны уа алкъын Совет власть чыкъмагъан эди джаш заманымда тебер­ дичи джырчы Магулаланы Муссадан эшитген эдим .

Ойра, кёкде баргъан а кёгюрчюн Учуб а къонады тенгизге, Тынгылагъыз, джашла, джаным —тенглерим, Тарыгьыу айтайым мен сизге .

Ит ауруудан атанг къалмады, Мен джарлыда уллу насыб болмады, Акътамагъым артда манга къалмады, Мени алгъа бурун сюйгеним .

Къазийни къызы Муслимат, Экинчи айтыучум - Къанитат, Аланы манга санатхан а Акътамакъ ариу Абидат .

Абидатны джырын айтайым, Джырындан ариу эжиую, Мен сюймекликни билмей эдим — Аллахны къыйнар кёзюую .

Джашагъан джеринг бек ариу, О, тийренг-хоншунг - кенг къабакъ, Анамдан туудум сакъатсыз, Ауруу бергенсе, Акътамакъ .

Акътамакъ - ариу акъ чабакъ, Джашагъан джеринг — кенг къабакъ, Медина, Меккя шахардан Мен сени сюйюб башладым, О, джашла айтхан хапардан .

Келчи, Акътамагъым, энтда учайыкъ Огъары джаныгъыз мийик къабакъдан Агъач тегенеге кётлеш олтуруб, Кесинг джангыз къалай джатаса Орус орундукъну толтуруб?

О, суу ызыны таллары, Чапрагъында баллары, Ийген кюмюшден кёреме Ариу Абидатны санлары .

О, суу ызында эки къаз, Бири алады, бири —боз, Аласын къой да, бозун ал, Анасына къараб къызын ал .

О, may башында мараучу Тау кийиклени санау, Анасына къараб къызын алсанг а Болад джарлылыкъгъа джараучу .

О, сууда ойнад суу бабуш, Мен сууну ёрге бармайым, Дунияда сизге тынчлыкъ бермезме, джашла, Амал джокъду Акътамакъны алмайын!

Ахырдан ары энтда Тебердиден чыкъгьан бир-эки чам ны табалгьанымча айтайым .

АЛЧЮ

–  –  –

*** О, Гоша, хуртда къатын, Дж игер болад сыртда къатын, Туугъанлары улан Гоша, Адам урад джылан Гоша, О, Гоша, хурт Гоша, Алиханны сюрт Гоша, О, Гоша, дилярыкъгъа, Тюшдюнг тамам кичи арыкъгъа.. .

*** Ой-ой-ра, ой, алаша, Тамбийланы джоргъа алаша, Мени алашам боз алаша, Чарсха чаб да, оз, алаша, Чарсха чабса, джата келед, Джамызларын тарта келед, Алашамы баймакълыгъы, Онг джанында аякълыгъы, Алашагъа — тары тулукъ, Къартларына —къозу къуйрукъ, Къызларына —къызыл чыбыкъ, Алашамы джюгю барды, Бузоу тери джиби барды, Къарын тюбюнде бири барды.. .

*** О, къаракъаш Исса, сюйгеним боласа, Сюйдюм, сюйдюм, сюймединг, Иссачыкъны Аллах сюймесин, Ай, мен аралгъан Иссачыкъ, Къатын а къойнуна кирмесин!

И -на-на-на-на, ни-на-на!

Алмасанг, алма, къаракъаш Исса, Мен Ракайгъа барлыкъма, Кесинги тюзет, Иссачыкъ, Кесинге чурукъла аллыкъма, Алмасанг, кесим кетерме, Мен Иссагъа окъа къаптал этерме.. .

6-чы башы

БЕЛГИЛИАДАМЛАРЫБЫЗНЫ ЮСЛЕРИНДЕН

БАГЬЫ Р Къочхарланы Багъырны джашы КъасУЛУ КЪАСБОТ ботну юсюнден хапар айт деселе, кьартлыкъ эсибизни тас этсе да, анга тюбешгенлерими унуталмай, кёргенимча айтыргьа кюрешеме. Алай чырайлы да тюл, орта бойлу, чортуракъ бурну бла — сыфаты алай эди. 70-леден атлаб, ал тишлери тюшген эдиле мен аны таныб тебреген заманда. Эшта, ол кёзюуледе (хо, алайды) этген болур «Айджаякъны» .

Айджаякъ, джырынгы джырладым .

Ал т иш ерим тюшгюнчю.. .

Къасбот келсе, сау эл юсюне басыныб, эки-юч юонню джырлаб тура эди .

Джазлыкъда бизни тийреде эки кичи къарнашы - Оча бла Гитче - джашай эдиле да, алагьа таймай келиучен эди .

Аладан да бек Доттайланы Ахматны — джырчы нёгерин унутмай эди. Ол огъай, хоншула эдик да, бизге да талай кере келгенин билеме. Джай мал тауда болуб, кесерге къой табалмай, къакъ къабыргъадан тишлик неда хычын биширилсе, —ол мал сойгъаннга саналыучан эди .

Кертиди, сабий кёргенин унутмагьаны .

Энтда кёргенча болама: эшик аллында тишлик этиле, акъгъан джауу да отну джандыра, ары-бери чабыб, джумуш этген адамла. Сора джырлай эдиле.. .

Бир къыш ингирде къошха Багьыр улу киреди да келеди. Къасботха кече джолда, эшикде къалырма деген кьоркъуу джокъду: къайсы юйде да сыйлы къонакьды. Чабышыб, мал кесиб, къа^йн асадыла .

Эт бишгинчи, тынчлыкь-эсенлик соруб, буруннгу хапарланы сагьыныб турдула. Хант бишиб, ашалыб, шорпасы ичилгенден сора, Къасботну джырлатдыла. Алай а, не келсин, джырлаялмайды: сюрюучю джашла эжиуню къолай эталмайдыла. Багьыр улу, ма бюгюн кибик эсимдеди, джырлай келе да тохтай. Ай, бусагъатда Теличик улу Ахматны табыб, шо, бир эжиу этдирир эди деб, талай кере айтды. Манга уа башхасы болмай, сейирсиниб тынгылайма джырларына. Артда кеч билдим эжиуню къаллай бир магьанасы болгъанын .

«Эжиу джырны къамчисиди», —дегендиле буруннгула. Хар затха келишиу, нёгер, марда керекча, эски джырлагъа да эжиу керекди .

Экиси да бир кюн къуралгъан болурла, деб акъылым алайды. Джашла да алай дыгалас эте, Къасбот да бир джырлай, бир тохтай тургъанлай, тышында ит чабхан тауушла келдиле. Джашланы бири ёрге къобуб, юсюне джукъ къаплагьынчы, эшик ачылыб, эки кёзю бла къызыл бурну болмаса, джугъу кёрюнмей, башлыкьгъа чырмалыб биреулен кирди да, мурджарны эрнине олтуруб, эжиу этиб тебреди. Къасбот джарыды: «Ма, эжиу десенг, эжиу!» Джырладыла, джырладыла. Сора, джырчы тохтады да, ол адам, ёрге туруб: «Кече ашхы болсун, джашла!» — деб, башлыгьын тешди. Ахмат!

Багьыр улу, аны эжиуюнден таныб, талайны джырлаб тургъанында, биз танымай къалгъанбыз Дотдайланы Ахматны. Къошчула къууанадыла: «Кюсеген Ахматынгы табыб къойдунг да!» — деб .

Бусагъатда урумлула (Хасаут Греческий) тургъан элни тёбен джанында джерледе бир-эки джылны биз, Багьыр улу да къайынлары бла, алайда турдукь. Малчыкьлары, джылкъычыгьы бардыла. Ол 9атны «Айджаякъда» да айтады. Джырны ол джыл этгенди да, Къарачайда биринчи аны мен эшитиб алгъанма десем, алдамазма .

Биз, эки-юч джашчыкъ болуб, бузоучулабыз. Джашчыкъ десем да, 10-14 джылым болур эди. Къасботну юондюз кёрмейбиз, кече сайын а биздеди. «Сандракъны» айтса, таякь бла мурджар агъачха уруб, харе чыгьарыб, алай айтады. Сора тепсерге керексе, ансы айтырыкъ тюлдю. Бир тепсейбиз, бир Шапагьа гырджын этерге болушабыз. Шапа, гырджын этиб, бизге бериб, биз да отджагъада гырд­ жын агъач деген бир таякъгъа сюеб барабыз гюттюлени. Бир кесекден, ары-бери айландырыб, аламат, татлы гырджынла биширебиз .

Унуталмайма, Къасбот «Сандракъны» башлагьанлай, джумушуму къоюб, чынгаб тебрегеними. Бир заманда шапа: «Эй, джаш, гырджынынг кюеди!» - деб къычырды.

Къасбот тохтады да:

«Мен «Сандракъны» чапыртхынчы, кюйген гырджынны кюймеге къой!» - деб, адамланы кюлдюрюб, аягъына дери айтды. Ала бош затла болгъанлыкъгъа, ол кюнлени эсиме тюшюрюб, кёзюме кёргюзтсем, аладан багьалы джокъчады манга. Хо, кёб зат, къайтмаздан кетиб, унутулгъанды.. .

Бизни тийреден башха тийреге, келин алыргъа деб, кюеу нёгерлени ал къаууму, ат ойнатыб, джолгъа чыкъды.

Атамы къарнашы, кёзюм къараб тургъанын эследи дейме:

— Ай, хомух, ол къара атха мин да бар, сени огьесе! — деб къууандырды. Къызына белгиге келгенди бир уллу къара ат, джалы, къуйругъу да уллу, керти ариу ат. Арлакъда кишенлениб, отлай турады. Къатына къоярыкъ тюлдю — эмилик маталлыды .

—Кишенин алаллыкъ тюлме! —деб гузаба айтдым. Кишенин алыб, джюгенин джарашдырыб, юсюне миндирди. Юйдегиде джаш болмай туруб, мен биринчи болгъанма да, бек эркелетедиле. Джайдакъ атха джалан аякълай, джалан баш миниб, кюеу нёгерлени джетдим. Бир къауумубуз келин чыгъарыкъ юйге джетиб, эшик юсюнде уруш эте тура эдиле. Айхай, юйге алай дженгил ийиб къоймайдыла: юй башлагъа миниб, чыбыкъла бла тюедиле, сыгын кесекле бла урадыла, кёб сылтау этедиле. Бизникиле да бир «орайданы» тартадыла, бир джырлайдыла. Эки кёзюм, къулагъым да джыргъа, дауургъа кетиб, эслеялмадым бир атлыны къатымда тохтагьанын. Бир заманда ким эсе да башымы сылады да, уяннганча болуб, ёрге къарадым. Юсюнде джамчысы, акъ чырпа бёркю. Ким болуучан эди бу? Сора ышарды .

— Къасбот! - деб, чынгаб атдан тюшдюм .

— Аперим! Мен а танымагъанса деб тура эдим, «Сандракъны»

айтыб, тепсетиучюмю унутуб. Аперим саннга! Уллу джаш болгъанса кесинг да. Кимни къызыды? Айтдым .

— Кимге барады? - деб дагъыда сорду. Аны да айтханымда:

— Хы-ы —деди. Таный болур эди. Кюёу нёгерлени бири — Пача

- «Айджаякъны» джырлаб тебреди. Урушурукъ болур Къасбот джыры ючюн, джашлыгъына къарачы, деб турама. Джырны уа джангы этилген сыйлы заманы. Огьай, урушмады. Экибизни алкъын киши эслемеген болур дейме. Пача джырлаб бошады, дагъыда келинчикни иймейдиле. «Орайда» айтадыла —иймейдиле. Сора биягъы Пача «Акъбийче бла Рамазанны» айтыб башлады. Ол заманда джырны башында «кечеле узун» деб юч кере айтыла эди да, аны ючюн джыргъа «Кечеле узун» деучен эдиле. Пача былай айтыб тебреди,

Къасбот да:

— Къой, джаш, къой! Кесинг джырны багъасы джокьса! - деб иги абадан айтды. Джыйылгъан миллет бирден бизге буруддула. Пача джарлы, асыры уялгъандан, этгени энтда кёзюмден кетмей турады, башын атыны джалыны тюбюне сугъуб ийди. Къалгъан джашла, туура Пачача этмеселе да джамагъатны ортасында, сыйны, намысны юочлю заманы, джунчуб, къым-тым болдула .

Сора, Къасботну эслеб, атдан тюшюрдюле. Ол да, арлакъда та­ лай къарт олтуруб тура эди да, ала таба бурулду. Кёб да бармай, келинни арбаздан чыгъардыла. Бу джол мен алларында барама, ызымдан джарыкъ «орайда», къууанч дауурла. Эрлай джетиб, атам къатыш беш-алты адам тура эдиле да, алагьа бардым .

—Ай, аперим алда келген кюеу нёгерге! —дедиле. Мен а:

— Къасбот да келди! — деб кьычырдым .

— Энди аны иерик тюлдюле, - деди Теличик улу Ахмат. Джашланы Къасботдан тартыннганларына сейирсиниб, сагъышлы болуб тура эдим да, кёргеними, эшитгеними айтдым .

— Къайда Пачаланы къой, —деб кюлдю Ахмат, — не джырчыгъа да айтдырмайды аны. Не эсе да «Кечеле узундан» сюйген джыры джокъду, кеси этмегенликге.. .

Ол джырны этгенни да таныйма —ташкёпюрчю Чагьарланы Томай .

Мени бу заманымча, къарт болуб, джырлагъанына тынгылагьанма .

Джыйырманчы джыллада Дууут элни асламысы Схауатха кёчеди .

Бусагъатда элни аты Къызыл Къарачайды. Анамы эгечи да кёчген эди .

Джазлыкъгъа келгени сайын соруучан эдим: «Не этеди Къасбот?»— деб. Къасботну кёзлери кёрмейдиле, алай а эшик аллына, кюн турушха чыгъыб, джырлаб турады, — дей эди. Джаш болуб, сан этмегениме бюгюнлюкде да кьыйналама. Айхай, бусагьатдача, шыф деб джетиб, эшитгенинги лентагьа джазыб келгенча тюл эди ол заманда .

Бизни джазыучулагьа айтырым барды. Кеслерини китаблары Москвада чыкъгъанына къууаннгандан сора, бизни эски халкъ джырларыбызны, таурухларыбызны кёчюртюр къайгъыгъа кирмейдиле. Эски джырлада къаллай терен магьана, джигитлик, джуртуна сюймеклик кёргюзтюледи! Бирси миллетлени адамлары да окьургъа керекдиле къарачай джазыучуну китабын. Бир-бири джашауу бла, культурасы бла шагърей этерикди ол, миллет шохлукьну бегитирикди .

Бусагъатда талай джыргьа, Багьыр улунукъуду, деб къоядыла .

Фахмулу, белгили джырчыды деб эски джырланы кёбюсюн анга атаб барыргъа керекбизми? Къасбот алай кёб джыр этмегенди, уста, ариу джырлагъанды ансы. Аны ючюн уруша эди ол, безиген джашла артыкьлыкъгъа этилген джыргьа ойнай-кюле башлагьанларында. Мен билгеннге кёре, Багъыр улу Къасбот ариу ауазы бла халатсыз, керти джырлагьаны ючюн белгили болгъанды .

Дагъыда айтырым: Къасботну къабырын ариу тутаргъа керекди .

* * * Багъыр улу Къасбот «Айджаякъны» айтханы сайын, бир джангы сёзле къошмай къоймай эди .

ЭНТДА Мындан алда да «Ленинни байрагьы»

«САНДЫРАКЪНЫ» газет Къочхарланы Къасботну (Багъыр Ю СЮ НДЕН улуну) юсюнден талай затны басмалады. Аланы ичинде «Сандыракъны» да эки тюрлюсюн окъудукъ .

Багъыр улуну юсюнден эсге тюшюрюулеримде «Сандыракъны»

мен да сагъыннган эдим. Бу джырны менден Къабарты-Малкъардан келген эки джаш адам да - «Эрирей» деген джырчы къауумну келечилери - джазыб кетген эдиле. Областыбызны фольклор материалла джыя келген алимлери да джырлагъанымы - магнитофон лен* тагьа джаздырыб кетиб, радио бла берген эдиле .

Мен «Сандыракъны» Къасботну кесини ауузундан талай кере эшитген эдим, алай бла аны джырларгьа да юреннген эдим .

Эсимде къалгъан бир затны айтайым. Бусагьатда урумлула тургъ­ ан Хасауат-Грек элни тёбен джанларындагьы джерледе къошда та­ лай заманны тургъан эдик. Багъыр улу да, къайынлары бла биргелей келиб, алайда эди. Ол хар ингир сайын бизни къошха келиучен эди. Бюгюн да кёзюме кёрюне турады аны джырлагьаны. Таягъы бла мурджар агъачны уруб, харе чыгъарыб, «Сандыракъны» айтады .

Биз, эки-юч бузоучу джаш, къадалыб тепсейбиз. Къасботну къылыгъы алайды - тепсемесенг, джырларыкъ тюлдю.. .

Бир кере, секириб туруб, мен «Сандыракъгъа» чанчыла тебрегенлейиме, шапа: «Эй, джаш, гырджынынг кюеди!» - деб къычы­ рады. Къасбот, бир кесекге тохтаб: «Мен «Сандыракъны» чапыртхынчы кюйген гырджынны кюймеге къой»,- деб, къошдагъыланы кюлдюрюб, джырны аягъына дери айтхан эди .

Джырны газетде басмаланнган вариантларында, мен Багъыр улуну кесинден эшитген вариантда да бирча тизгинле кёб тюбейдиле, ёзге, не джашырыу, башхалыкъ да барды. Ким биледи, джырны къачан эсе да эшитгенле, эсге тюз тюшюралмай, бираз къатышдыра да болурла .

Мен былайда джырны магьанасындан талай зат айтыргъа излейме. «Сандыракъ» деб, аты алай болгьанлыкъгьа, ол сандыракъ тюлдю, кючлю селекеди, бир къауумланы хыртха урууду. Тизгинлени адам тынч ангыламазча къураб, макъамны да тепсеуге келишдириб, джырчы сатираны бир тюрлю бир формасын таба билгенди .

Джырда айтылгъан адам атлагьа кёре оюмлашыб къарасанг, бийлени-байланы, апендилени хыликге этгени танылады. Джырны тамам дженгил халда, адам стемейге барырча айтыб, халкъны ётгюр тепсеую бла, тирилиги бла да кёргюзе билгенди. Къасбот кесини терсликге къаршчылыгьын .

Дагььща бир айтырым: джырны-тепсеуню бу тукъум формасы бла ма бюгюнлюкде да хыртха урургьа боллукъду элбузукьланы .

Эшта, культура къуллукъчуларыбыз бу затха эс бёллюк болурла .

Сагъыш этигиз, «Сандырагъым, сарайым, мен элиме къарайым, кьаламымы билейим, баришчини сёгейим» деген маталлы сёзлени джырлаб, стемейни да бардырыб, баришчилени, джаламишлени атларын айтыб хыртха уруб тебресенг, ол затны къалай уллу хайыры боллукъ эди. Эшта, экинчи аллай джыргьа тюшерге киши сюерик болмаз эди .

КЪАСБОТ БЛА ОЧА Багьыр улу Къасбот бла аны гитче кьарнашы Оча бир джолда кеч эте биз­ ни кьошха келедиле. Къасбот хапарны айтады, айтады.. .

Сора тылпыуун алыргьа былай тохтагьанлай, Оча (ол да сёлеширге сюйген джаш) «ах» дейди, джукъ айтыргьа излеб. Алай а Къасбот хапарын андан ары айтады да иеди. Оча алай бла талай кере айтыргъа излейди, Къасбот тылпыу алыргьа тохтагьанлай, сора

Къасбот башлаб къояды да, аны ауузуна чабалмайды. Сора Бокойланы (Батчаланы) Таулу улу Къурманбий деб бар эди, ол арт мулджарда олтуруб, хапаргъа тынгылаб тургьанлай:

— Ай, Къасботну ары бир тыйыгьыз, Оча джарылыб къалады! — деб къошчуланы кюлдюреди .

Къасбот болгьан джерде къуру хапар, джыр эди эшитиуюнг. Намыслы, адебли, уятлы адам эди. Джырлай баргьан заманда (бурун джырлада аман джер да бар) алайгьа джетгенлей, эжиуге къошулуб къала эди, эслемей айтыб ийсе уа, «ай!» деб кьыйналыучан эди .

АППА Джанибекланы (Къалай улу) Anna джашаууну асламысын малчы кьошлада ётдюрген болур. Бир аты барды, андан сюйген заты джокъду. Джашла аны биледиле да, иги кьарайдыла, биченни, аллына салгъанча, атны тюбюне да тёшеб къоя эдиле .

Сора — тангнга дери джырлаб, чам хапарла айтыб, кёз ачыб турлукъду. Джууукъ, таныш адамлада кёб туруучан эди, Джанибекге айтылгъанда ол танымагъан джокъду .

Сарытюзге мени джангы кёчген заманым. 1927-30 джылла. Чомаланы Илияслагьа Anna келгенин эштиб, барабыз. Ильясны анасы Джанибекланы къыз эди, энди эгечден туугъан деб келген болур .

Орамны башында Аппаны келе тургъанын кёрюб, мындан, кенгден огъуна ёрге турмасала тиширыула, алагьа джыр этиб кетерикди .

Олсагъатлай джарашдырыб, чам-хыликге затла. Таб, ушагъыусуз сёзлери уялтырыкъдыла .

Сарытюзчю къызла аны биледиле да, бек сакъдыла .

Илияслагьа джыйылдыкъ. Бир заманда, къобуздан, тепсеуден эригиб, кёзюу джыргьа джетгенлей, къызла:

- Абугалий, бир джырла! — дейдиле .

- Майна джырчы, - деб арлакъда юсюне джаш-кьушланы джыйыб, кюлдюре тургъан Аппаны кёргюзтеме. Ауазын бир джашча, бир къызча тюрлендириб, ма, бусагъатда кинодача эте турады .

Къоймадыла къызла, не да болсун, мени джырларыгъымы сюйдюле дейме, айтыб башладым. Anna, джашла бла бирге бизни къатыбызгъа олтуруб, эжиу этеди. Бошадым да, эшта, мени джырдан хапарлы болгъаныма ишексиз болдуму эке, чамын-самаркъауун да къоюб, кесин бегитиб, ариу тукъум джырлады эски джырны .

Алайда 3-4 джыр джырладыкъ. Anna, кёб къыйынлыкъ кёрген адам, замансызлай къарт болгъан эди. Алгъын уллу, къалын эркиши, узун мыйыкълары бла, бусагъатда къынгыр бола башлагъан эди .

Энди, не джашырыу, джыйылгъан джерде самаркъаулугъун да тыймай эди. Ол мен джаш заманымда къошлагъа келиучю Аппадан джукъ къалмагъанына къыйналама .

Алтайгъыр айрыдан элге эниб бара, Anna аллыма чыкъды. Бизден

Джёгетейге бара болур эди. Былай къатыма джетерге:

— Къайдан келесе, акъ байталынг бла, къара шайтанынг бла? — деди .

Тюзю, къоркъдум демлеширге .

—Да, былай... къошдан келеме... —дедим акъыртын. Сора саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик сорду да, айырылышдыкъ .

АППА АЙТА ЭДИ... - Орта баразаны бар, юйюнг къурумагьан эсе!. .

— Орта бар заны, не болду санга?!. - деб Къалай улу Anna, ма, бусагьатда артистлеча, юч адамны тилинде тюрлю-тюрлю сёлешиб, хиликге этиб, джыйылгъанланы кюлдюрюучен эди .

Къайсы затын айтхын аны!

УРУШХА КЕТИУ Хар къайсы къарачай элден баргъанча, Дууут бла Джазлыкъдан да эки атлы кетген эди орус-япон урушха. Джазлыкъ­ дан, мен билиб, Чалкуланы (Батчаланы) Ильяс баргъан эди. Бизни тийреде тургъан эгечин къыйнамазгъамы, къайдам, аны бла саламлашмай ташайгъанлай, ол Илиясны ызындан джылаб чабыб кетди .

Унутмай турама, уллу базыкъ тиширыу эди Сыйлыхан хариб, Дотдайланы Адамейни къатыны, дагъыда таш тёнгерегенча кетиб бараед. Сора къайын атасы ат бла джортуб кетиб, ат аллысына олтуртуб къайтды... Ол 1904 джыл эди .

Ильяс урушдан сау-эсен къайтыб келген эди, урядник чыны бла .

Ол ызындан таралгъан эгечи джыр этген эди къарнашына:

Тёбеннги аяз кёреем Къаураланы къатдыргъан, Сотнячы джашла элле, ийнан, Дж юрекге ауруу табдыргъан, деген сёзлерин унутмай турама. Артда Ильяс Тебердиге кёчюб кетген эди .

ТАУУШЛАРЫ «Элиб» дегенни халат айтханлайыкъЭШ ИТИЛЕ ЭДИ гъа, не арлакъда олтурсакъ да, сохталагъа (БУШАИ) дере берген ап ен д и н и чы бы гъы, «шаркъ» деб башынга тийиучен эди .

Иги ганг джаш болгъанма. Бир кюн, ярабин, окъуугъа фахмум бармьщы экен деб, салыб Бушайгъа барама. Джууукъ адамымса деб, эркелетди, ийнакълады. Уллу ун гюрбени кёргюзтеди да, ары салам береме. Талай джюз, огьай, минг къумурехала, не да чибинле сёлешееле, тауушлары былай чыгъарыкъ болур эдиле деб, кёлюме алай келди, — ма, аллай гитче тауушчукъла чыгьыб, юйню ичин джюуюлдеген дауурдан толтурдула. «Сени саламынгы алыб къууандыла», — деди Бушай, сора дагьыда: «Бу джаш мен алим боллукьмамы, окъуугьа фахмум бармыды деб сорады, — не дейсиз» —дей­ ди. Бу джолда ол биягьы гитче тауушчукъла кюлгенча абаданыракъ эшитилди, дейме, неге керекди санга окъуу дегенча .

Кертиси бла да, Бушай была санга алим болаллыкъ тюлсе, окъума дейдиле, деди. Сора мен, бир кёргюзт деб къадалама. «Энди бир келсенг», - дейди Бушай .

Артда дагьыда бир баргъанымда, Бушай тылы ачыта тура эди. «Бар, санга кёрюннген да этерикдиле, сёзлерин да ангыларыкъса», —деди. Гюрбени юсюне ёрге сюелиб саламлашханымда, биягьынлай бары да бирден, джууаб этгенча, джюйюлдедиле. Гюрбени башын ачыб, манга кёрюнюгюз дерге къоркьдум.. .

ГЁДЖЕБ Бурун джазлыкъдан талай джаш Тау Артына мал сата баргъандыла. Бир орамда малланы сюрюб бара, эбзеле къолташ ата тургъанларын кёргендиле: уллу арбазда бир юйчюкге айландырыб ата, джаш кьауум да атлауучлагьа сирелиб, ташны энди атарыкьгьа чабдырыб бериб тургь-андыла .

— Суйкьунланы (Батчаланы) Соджук атдан тюшдю да, эбзелени бирини къолундан ташны алыб, юйчюкню башы бла ары джанына атыб ийген эди, — деб хапар айтыучан эди атам .

ДЖ Ы РЧЫ ЛА Совет власть чыгъаргьа эки джыл къалыб, беш-алты тебердичи бизде, Джазлыкъда, Ташлыгъа деб дран хазырлай эдиле — Абайханланы Таубий, Байчораланы Шеке, Догажай, Семенланы Мухаммат, Хырпысланы Хусей, Магулаланы Мусса. Мен эслеген — ала джырламай бир сагьатны да турмайдыла. Тебердини Шекеден иги джырчысы джокъду. Узун битген, бал бетли, чырайлы адамды ол .

Эчкилерими да тыя-ьыя аланы агъач кесген джерлерине барсам — джырлай турурла. Ингирде къошларына барама - биягьы джыр. Мени да джаным-тиним джырды.

Мени кёргенлей Таубий башлайды:

- Къара улан улу акъчепкен, Таубийни нек алдадынг, ант джетген?.. —деб джырлайды. Догажай да:

— Тилграмм! — дейди .

Ма, бюгюн да, эчкилерим, кесилген агьачха басыныб, чырпыларын ашайдыла, мен да джыргьа джууукъ келгенме. Таубий ол биягъы сёзлерин айтады, ызы бла Догажай да «тилграмм» дейди .

- Алан, — дейди Магулаланы Мусса, манга къараб, — сени кёр­ генлей Таубий ол эки сёзню джырлаб, Догъажай да «тилграмм» деб тебрейдиле. Нек этедиле алай?

Бары да кюледиле. Сора айтама:

- Къара улан улу акьчепкен, Таубийни нек алдадынг, ант джетген? Деб, Таубий Окъубну къызы ариу Дугъумгъа айтады... «Тилг­ рамм» а - менме, барыб байта болур, деб турасыз.. .

Кюлгенлерин кьоядыла .

— Мен, сиз айтханча, «тилграмм» болургъа келиб турмайма, бош гюнахыма къаласыз, джыргьа тынгыларгъа сюйюб къысылама кьатыгъызгъа, - дейме дагъьща .

- Ол биз джырлагьанладан джукъ билемисе? - деб сорду Мусса .

— Сиз айтхан джыроланы барын да билеме, — дейме .

- Къайда, бирин келмеге къойчу.. .

Джашма, тартынама, бет джояма деб. Къоймайдыла, сора Мусса джырлаучан эди «Абидат», —деб бир джырны, анны айтама. Ишлерин да къоюб, аугъан тереклеге олтуруб, эжиу этедиле .

— Оллахий, зийнадан туугъан болгъаныбызны алгъанды, — дей­ ди бир заманда Байчораланы Шеке, имбашымдан къагъа .

«Кемисхан» деген белгили джырны къурагъан джашланы бири мени алай эркелетгенинде, башым кёкге джетгенча болама .

Ингир сайын барсам:

- Бери кел, бери кел, къууушда олтур! - деб, алгъынча бюсюре­ усюз этиб къоймай, тёбен къууушха чыгъара эдиле .

САРАЙ Къарачайгъа бир гёджеб келиб, бу тута биледи дегенни джыгьады.

Сора бир къарт:

— Мени к гюз, сора эркишича кийиндириб алыб келирсиз, - дейди джашыртын, бир-эки джууукъ джетген джашха .

Айтханыча, ол тиширыуну эркишича кийиндириб алыб келиб тутурадыла. Гёджебни къысха иликлеринден буугъанлай, тутхан джерин ууатыб къойгъанды, деучен эдиле.

Къартха: бу тулпар келинни къайдан билдинг деб соргъанларында, ол былай айтханды: